Το κλίμα, οι αγορές και η... σύνταξη

Πως συνδέονται μεταξύ τους οι καιρικές μεταβολές, οι επενδύσεις και το ασφαλιστικό σύστημα

Από τον Χάρη Μάκκα*

Η αστάθεια και η έντονη μεταβλητότητα είναι κοινά χαρακτηριστικά των κεφαλαιαγορών και των κλιματικών αλλαγών του πλανήτη μας. Η πρόσφατη αστάθεια των χρηματιστηριακών αγορών, όπου οι επενδυτικές αξίες δείχνουν σημαντικές απώλειες, εστιάζεται στις ανησυχίες των αγορών για την προοπτική ύφεσης της αμερικανικής οικονομίας.

Από την άλλη, κάθε μέρα σχεδόν διαβάζουμε ή βλέπουμε ιστορίες για ακραία καιρικά φαινόμενα που διαδέχονται το ένα το άλλο σε διάφορα σημεία του πλανήτη, που μας ευαισθητοποιούν στις ανησυχίες των ειδικών για υπερθέρμανση της γης από τα αέρια του θερμοκηπίου.

Το κλίμα και οι κεφαλαιαγορές μπορεί να μην έχουν άμεση σχέση βραχυπρόθεσμα, αλλά συνδέονται ουσιαστικά σε ορίζοντα δεκαετιών, διά μέσου της επίπτωσης των κλιματικών αλλαγών στο παγκόσμιο μακροοικονομικό γίγνεσθαι, και συγκεκριμένα, μέσω του επενδυτικού κύκλου.

Βραχυπρόθεσμα, επενδύσεις στις διάφορες αγορές γίνονται με στάθμιση των επενδυτικών κινδύνων, με σύνθετα, αλλά ευρέως διαδεδομένα στατιστικά μοντέλα. Σε πιο μακροπρόθεσμο ορίζοντα (από 3 έως 30 έτη), οι επενδυτικοί κίνδυνοι είναι ουσιαστικά μακροοικονομικοί κίνδυνοι και λιγότερο κίνδυνοι αγορών. Δηλαδή, συνδέονται περισσότερο με μακροοικονομικές αβεβαιότητες όπως οι δημογραφικές τάσεις, οι τεχνολογικές αλλαγές, τάσεις δημοσιονομικών πολιτικών κ.λπ.

Όπως έδειξε το έργο του οικονομολόγου Robert Engle (βραβείο Nobel 2003, για τη συνεισφορά του στο autoregressive conditional heteroskedasticity, η ARCH),η μακροοικονομική αβεβαιότητα συνδέεται στατιστικά με τη μεταβλητότητα των αγορών και την αύξηση επενδυτικών κινδύνων.

Οσο μεγαλώνει η μεταβλητότητα των επενδυτικών αγορών, αυξάνονται οι επενδυτικοί κίνδυνοι, το επενδυτικό κοινό μειώνει τις θέσεις του στις αγορές και έτσι πέφτουν σταδιακά οι τιμές στις αγορές. Ετσι, περίοδοι με υψηλή μεταβλητότητα στις αγορές (π.χ. η δεκαετία του 1970) συνδέονται με προβληματικές μακροοικονομικές αποδόσεις στην ανάπτυξη κ.λπ., αλλά και χαμηλές αποδόσεις στις επενδύσεις. Αντίθετα, περίοδοι με χαμηλή μεταβλητότητα αγορών όπως η δεκαετία του 1990, αλλά και η δεκαετία που διανύουμε μέχρι σήμερα, συνδέονται με μακροοικονομική σταθερότητα και καλές επενδυτικές αποδόσεις.

Δεν γνωρίζει κανείς αν έχουμε ήδη μπει σε νέα, αρνητική φάση, με αυξημένη μεταβλητότητα και χαμηλές αποδόσεις. Ομως δύο από τις πιο ορατές αλλά πολύ βασικές πηγές μακροοικονομικής αβεβαιότητας και επενδυτικού κινδύνου για τις επόμενες 2-3 δεκαετίες κατά γενική ομολογία είναι:

(α) Η πιθανότητα ότι, λόγω των αερίων του θερμοκηπίου, οι κλιματολογικές συνθήκες στον πλανήτη θα είναι πολύ άσχημες.

(β) Η πιθανότητα ότι, λόγω της γήρανσης των κοινωνιών, τα ασφαλιστικά Ταμεία δεν θα μπορέσουν να στηρίξουν τις συντάξεις.

Εάν πράγματι το παγκόσμιο κλίμα είναι πολύ άσχημο σε είκοσι χρόνια, θα χρειαστούν επιπλέον οικονομικοί πόροι από νέες φορολογίες για την αντιμετώπισή του, με πιθανό αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγικότητας της παγκόσμιας οικονομίας. Αυτός είναι ένας πραγματικός μακροπρόθεσμος κίνδυνος, που προεξοφλούμενος από το επενδυτικό κοινό, επηρεάζει τις τιμές κεφαλαίων και περιουσιών σήμερα, αρνητικά.

Με την ίδια λογική, εάν –ή μάλλον όταν– σε είκοσι χρόνια δεν θα υπάρχουν αρκετοί εργαζόμενοι για να χρηματοδοτούν τα ελλείμματα όλων των συνταξιοδοτικών Ταμείων, θα περιμένουμε είτε αυξημένη φορολογία είτε μειωμένες συντάξεις. Οι επιπτώσεις και των δύο στις σημερινές τιμές κεφαλαίων είναι παρόμοια αρνητικές.

Σε πρόσφατη παγκόσμια ερευνά της Gfk, οι ανησυχίες των Ελλήνων για τις κλιματικές αλλαγές και το περιβάλλον φτάνουν το 34% (όπως και στη Σουηδία), μάλιστα στο ίδιο επίπεδο με αυτούς που δηλώνουν ανήσυχοι για ασθένειες και θάνατο. Πολυάριθμες έρευνες αναδεικνύουν επίσης την έντονη ανησυχία των Ελλήνων για τις συντάξεις τους.

Το Κιότο

Μέχρι τώρα, οι λύσεις του κλιματικού προβλήματος του πλανήτη κινούνταν στο πλαίσιο του Πρωτοκόλλου του Κιότο, δηλαδή βασικά με συμφωνίες για «βαθιές περικοπές» στους ρύπους του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) σε κάθε χώρα. Αυτές οι περικοπές θα γίνονταν με βάση προσυμφωνημένων ανωτάτων επιτρεπτών ορίων ρύπων (emission caps) κατά χώρα, ένα σύστημα διαπραγματεύσιμων ρύπων (emission trading systems) και κρατικές επιδοτήσεις ερευνών για καθαρές τεχνολογίες. Ομως τα μέχρι τώρα αποτελέσματα αυτών των πρωτοβουλιών που εστιάζονται κυρίως στον περιορισμό των ποσοτήτων των ρύπων είναι φτωχά, ιδίως αφού πολλές ρυπαίνουσες χώρες δεν συμμετέχουν στο Πρωτόκολλο, άλλες (όπως δυστυχώς και η χώρα μας) παραποιούν στοιχεία και γενικά οι πρωτοβουλίες αυτές δεν έχουν ενεργοποιήσει την παγκόσμια κοινωνία σε ικανοποιητικό βαθμό.

Ριζοσπαστική πρόταση

Μια πρόσφατη πρόταση του Αμερικανού οικονομολόγου Robert Engle είναι πολύ δελεαστική. Λύσετε και τα δύο προβλήματα (κλιματολογικό και ασφαλιστικό) ταυτόχρονα: επιβάλλοντας έναν φόρο ρύπανσης (φόρος διοξειδίου του άνθρακα) και με τα έσοδα, δημιουργώντας ένα ειδικό ημι-αυτόνομο επενδυτικό ταμείο για την αντιμετώπιση των μελλοντικών υποχρεώσεων του ασφαλιστικού συστήματος.

Ο φόρος κλιματολογικής ρύπανσης μπορεί να επιβάλλεται επί του αντιστοίχου του διοξειδίου του άνθρακα για όλους του ρύπους από τα αέρια θερμοκηπίου. Οι μετρήσεις των αερίων για κάθε χώρα, αλλά και για κάθε βιομηχανική εταιρεία, οργανισμό, κατοικία κ.λπ., είναι εφικτές. Η τιμολόγηση του φόρου είναι επίσης εφικτή, με βοήθεια και από το εν ενεργεία σύστημα διαπραγματεύσιμων ρύπων. Κάθε φορολογούμενο νομικό ή φυσικό πρόσωπο θα μπορεί να έχει μια μίνιμουμ αφορολόγητη ποσότητα εκπομπής ρύπων αερίων θερμοκηπίου (αντίστοιχο σε CO2), έτσι ώστε ουσιαστικά θα φορολογηθούν μόνον οι μεγάλες πηγές ρύπων.

Στην Ελλάδα, εκτιμάται ότι η ΔΕΗ είναι υπεύθυνη για πάνω από 50% των εκπομπών ρυπογόνων αερίων. Περίπου άλλο 25-30% προέρχεται από τις μεταφορές (συμπεριλαμβανομένης και της εμπορικής ναυτιλίας) και το υπόλοιπο 15-25% από άλλες διασπαρμένες πηγές.

Αν ο φόρος κλιματολογικής ρύπανσης ανακοινωθεί τώρα ότι θα ισχύσει για παράδειγμα σε 3 ή σε 5 χρόνια, οι διάφοροι οικονομικοί φορείς (επιχειρήσεις, δημόσιος τομέας, ιδιώτες κ.λπ.) πιθανότατα θα σπεύσουν να μειώσουν τους ρύπους τους (το λεγόμενο «carbon footprint» τους) στο μεσοδιάστημα. Ετσι, οι επιχειρήσεις παραγωγής ενεργείας, αλλά και οι πάσης φύσεως βιομηχανίες θα οριοθετούσαν αντιρρυπαντικές τεχνολογίες, τα κράτη θα βελτίωναν τις συνθήκες για μαζικές συγκοινωνίες, οι ιδιώτες θα άλλαζαν συμπεριφορές ζώνης και κατανάλωσης. Ολα αυτά με άμεσο κέρδος για το κλίμα του πλανήτη, και κατ’ επέκταση και για την οικονομία. Η βελτίωση μπορεί να έλθει πριν καν μπει ο φόρος.

Γιατί τα έσοδα από τον προτεινόμενο φόρο να πάνε σε ταμείο κοινωνικής ασφάλισης και όχι σε ένα ταμείο σοφών επιστημόνων που θα επενδύει σε έρευνες για νέες αντιρρυπαντικές τεχνολογίες; Πρώτα, γιατί με την σωστή τιμολόγηση/φορολόγηση των ρύπων, η αγορά θα φέρει μάλλον πιο καλό και πιο γρήγορο αποτέλεσμα από τους σοφούς ερευνητές. Η εμπειρία στη χώρα μας με την επιδοματική γεωργία είναι σχεδόν τραγική. Και δεύτερο, γιατί ο προτεινόμενος φόρος είναι ηθικά πιο αποδεκτός, αλλά και πολιτικά ουδέτερος έως και αποδεκτός.

Προτάσεις για «πρασίνους φόρους» στην ενέργεια, τις μεταφορές, αλλά και τη ρύπανση του εδάφους και των υδάτινων πόρων, έχουν ήδη γίνει από πολλούς φορείς και πολιτικούς αναλυτές. Πρόσφατα ξεχωρίζουν προτάσεις του Στεφάνου Μάνου, της Ελληνικής Εταιρείας και του Μίμη Ανδρουλάκη.

Ολες αυτές όμως κινούνται πάντα στο πλαίσιο του κρατικού προϋπολογισμού, με το κράτος να εναποθέτει τα έσοδα του φόρου ρύπων CO2 στον κορβανά των εσόδων του κράτους και εν συνεχεία να διοχετεύει πόρους στα ασφαλιστικά ταμεία (ή όπως στην πρόταση του κ. Ανδρουλάκη, σε ένα νέο κρατικό υπερταμείο, το Εθνικό Ταμείο Αλληλεγγύης των Γενεών) και αναλαμβάνει ουσιαστικά και τη διαχείριση των πόρων αυτών. Δυστυχώς, η ελληνική εμπειρία με τη διαχείριση των πόρων των υπαρχόντων ασφαλιστικών ταμείων κάθε άλλο παρά αισιοδοξία προσδίδει στην προοπτική ενός νέου κρατικού ταμείου.

Η διαχείριση του ενεργειακού φόρου

Ποιος και πώς θα διαχειρίζονται τα έσοδα από τη φορολογία της κλιματολογικής ρύπανσης; Ο γενικός εμπειρικός κανόνας είναι: όσο πιο μακριά από τους πολιτικούς, τόσο το καλύτερο. Μια πρόταση είναι η δημιουργία ενός ημι-αυτόνομου ταμείου-οργανισμού, όπως η Τράπεζα της Ελλάδος ή παρόμοιος με τα sovereign wealth funds της Νορβηγίας και άλλων, που να αναφέρεται μεν στη Βουλή των Ελλήνων, αλλά να απαγορεύει τη διαχείριση των πόρων του από την εκάστοτε κυβέρνηση.

Από τη φύση του, το ειδικό αυτό ταμείο θα κάνει κυρίως μακράς διαρκείας επενδύσεις, με διαγενεακό ορίζοντα. Θα λειτουργεί με καθεστώς πλήρους διαφάνειας και με κώδικα δεοντολογίας στο επενδυτικό αλλά και στο λειτουργικό επίπεδο, σύμφωνα με όλες της επιταγές της σύγχρονης εταιρικής διακυβέρνησης. Καμιά πολιτική παρέμβαση δεν θα επιτρέπεται, είτε στο επενδυτικό ή στον λειτουργικό τομέα. Πιθανώς να έχει και αρκετούς περιοριστικούς όρους για επενδύσεις σε «πράσινες» και «ηθικές» επενδύσεις στις παγκόσμιες αγορές. Τέλος, μπορεί να αποδίδει ετήσιο μέρισμα στο υπάρχον εθνικό ασφαλιστικό σύστημα, η σε ένα νέο κοινό ταμείο κοινωνικής ασφάλισης.

* Ο κ. Μάκκας είναι οικονομολόγος - στέλεχος του Ομίλου της Τράπεζας Πειραιώς. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή στις 27 Ιανουαρίου 2007.