Η τρίτη αναδιανομή: από τον ιδιωτικό στο δημόσιο χώρο

Από τον Νίκο Ράπτη*

Ο όρος «δημόσιος χώρος» δεν σημαίνει «το κράτος», αλλά τους χώρους εκείνους όπου όλοι έχουν δικαίωμα πρόσβασης, χωρίς εισοδηματικούς ή κοινωνικούς περιορισμούς. Είναι θα λέγαμε ο χώρος όπου εφαρμόζεται η κοινοκτημοσύνη στις σύγχρονες κοινωνίες. Αφορά τους δρόμους, τις πλατείες, τα πάρκα, τα άλση, τις παραλίες.

Σήμερα όμως ο όρος δημόσιος χώρος δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει και την πρόσβαση στην ποιοτική γνώση, την ψυχαγωγία, τον πολιτισμό (πράγμα που καθιστά τα ΜΜΕ, την πολεοδομία και την εκπαίδευση βασικούς πυλώνες του «δημόσιου χώρου»). Ο δημόσιος χώρος λοιπόν επεκτείνεται κι έτσι πρέπει να γίνει με τους τρόπους προστασίας του δημόσιου χαρακτήρα του, του δικαιώματος των πολιτών στην κοινοκτημοσύνη.

Μεγάλη σημασία στον προβληματισμό αυτόν έχει η εξασφάλιση των υλικών-νομικών όρων ώστε να ασκείται έμπρακτα από όλους τους πολίτες το αναφαίρετο δικαίωμά τους στην αξιοποίηση του δημόσιου χώρου: αναδεικνύεται έτσι η ανάγκη δημόσιας παρέμβασης για την εξασφάλιση του τετράπτυχου του δικαιώματος στην ασφάλεια -στην παιδεία -στην υγεία -στη στέγαση και τη μεταφορά για όλους τους κατοίκους.

Ένα από τα σημεία στα οποία το ελλαδικό κράτος μοιάζει στην κυριολεξία με «αποτυχημένο κράτος» είναι ακριβώς η διατήρηση της αναγκαίας ισορροπίας (μεσότητας) στη σχέση δημοσίου-ιδιωτικού χώρου. Η σημερινή Ελλάδα είναι μία χώρα πλήρως εξατομικευμένων ιδιωτών. Η επιταγή «είμαστε στο "εμείς" κι όχι στο "εγώ"» που ο μπάρμπα-Γιάννης θεωρούσε σύμφυτη με την ελευθερία («να ζήσωμεν όλοι μαζί»), τσαλαπατιέται από τους νεοέλληνες κάθε μέρα:

• Στην πολιτική σφαίρα, οι συλλογικότητες χρησιμεύουν αποκλειστικά ως «αρένες» για να αναπτύσσονται ατομικές στρατηγικές επικράτησης...
• Τα πολιτικά κόμματα δεν παράγουν ιδέες, προβληματισμούς, κινητοποιήσεις, μόνο «στελέχη».
• 'Αλλες μορφές συλλογικότητας (δεξαμενές σκέψης, μη-κυβερνητικές οργανώσεις, συνδικάτα, δημοτικές κινήσεις, φοιτητικές παρατάξεις κ.λπ) υπολειτουργούν ή φυτοζωούν.
• Τα δημόσια αξιώματα κάθε τύπου (στην εκτελεστική, δικαστική, νομοθετική εξουσία, αλλά και στην «τέταρτη» εξουσία) χρησιμεύουν κυρίως για την ακριβή «εκποίησή» τους, προς όφελος του ατόμου που τα κατέχει.

• Στην κοινωνική σφαίρα, έχουμε διαμορφώσει έναν τρόπο ζωής όπου ο δημόσιος χώρος λειτουργεί μόνο ως υποψήφιο «λάφυρο», και όπου ο συμπολίτης είναι ο «εχθρός», το εμπόδιο που μας εμποδίζει να φτάσουμε στο στόχο μας. Δεν είναι ανάγκη να θυμίσουμε πόση βία, πόση ανισότητα, πόση υπανάπτυξη, πόση ρύπανση και πόση εντέλει δυστυχία παράγει η αντίληψη αυτή.

• Στην πολιτιστική σφαίρα, η πλήρης εξατομίκευση αναπαράγει την πολιτιστική χυδαιότητα, την αμορφωσιά, την ασχήμια. Αν θεωρήσουμε πως στην κοινωνία μας πολιτισμό παράγουν κυρίως τα ΜΜΕ, η πολεοδομία και η εκπαίδευση, θα συμφωνήσουμε πως στα ΜΜΕ στο βωμό της «τηλεθέασης» θυσιάζεται κάθε δημοσιογραφική δεοντολογία, κάθε αίσθηση καθήκοντος προς τον τηλεθεατή, κάθε απαίτηση για ποιότητα, αλλά και κάθε νόμος, κάθε οικονομική υποχρέωση προς την πολιτεία κ.ο.κ.

• Στην πολεοδομία η λεηλασία «δημόσιων χώρων» από αυθαίρετους οικιστές κάθε μεγέθους, εκτοπίσματος και σχήματος δημιουργούν όλο και περισσότερους αβίωτους εντέλει οικισμούς, σε ένα είδος «οικιστικού μποτιλιαρίσματος», όπου η επιθυμία του καθένα «να βάλει ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι του» (και μετά δύο και τρία, εδώ που τα λέμε), καταλήγει σε μία κατάσταση όπου κανείς δε διαθέτει ποιότητα ζωής...

• Στην εκπαίδευση, η υπεξαίρεση της σχολικής και πανεπιστημιακής λειτουργίας από τους εκπαιδευτικούς έχει θέσει στο περιθώριο του συστήματος αυτό που θα έπρεπε να βρίσκεται στο επίκεντρο όλων των προσπαθειών: τα παιδιά μας, τους μαθητές. Σήμερα στην Ελλάδα σχολείο είναι ένα πράγμα που χρησιμεύει να βρουν δουλειά οι εκπαιδευτικοί, όχι για να μάθουν γράμματα τα παιδιά. Τα υπόλοιπα -ολέθρια- ακολουθούν φυσιολογικά...
  

Φτάνουμε έτσι σε μία κατάσταση όπου έχουμε πλούσια σπίτια αλλά φτωχά δημόσια κτίρια, όπου την ασφάλειά μας την εξασφαλίζουν οι σεκιουριτάδες, την εκπαίδευση των παιδιών μας οι ιδιαιτεράδες, τις μετακινήσεις μας τα «πλούσια» ΙΧ μας (που όμως κυκλοφορούν σε άθλιους, «φτωχούς» δρόμους), και την υγεία μας ο ιδιωτικός ιατρός ή το παχυλό «φακελάκι». Μόνος «δωρεάν» χώρος είναι το σπίτι μας: δε διαθέτουμε πάρκα, δημόσιες βιβλιοθήκες, πεζοδρόμους, εύκολη πρόσβαση σε παραλίες και βουνά, η έννοια «βόλτα στην πόλη» μοιάζει με παραδοξολογία...

Είναι εντελώς προφανές πως προαπαιτούμενο για κάθε παρέμβαση υπέρ της εξισορρόπησης δημοσίου/ ιδιωτικού χώρου στην Ελλάδα είναι:

(α) το ισχυρό κράτος -χρειάζεται μία δημόσια διοίκηση που θα ελέγχει τους παραβάτες, θα καταστέλλει την παρανομία, θα προσφέρει υπηρεσίες ποιότητας, θα προασπίζει την κοινοκτημοσύνη των δημόσιων χώρων. Και ισχυρό κράτος δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αύξηση της άμεσης φορολογίας και καταστολή της φοροδιαφυγής.

(β) η εμπέδωση του αισθήματος δικαίου -που σημαίνει πως θα χρειαστεί μία κατά μέτωπον σύγκρουση με τους ισχυρούς του προηγούμενου υποδείγματος (πολιτικούς, δικαστές, δημοσιογράφους, διαπλεκόμενους επιχειρηματίες, μεγαλοϊατρούς, μεγαλοδικηγόρους, μεγαλοδημοσιογράφους, μεγαλοπανεπιστημιακούς κ.ο.κ) ώστε να τιμωρηθούν για τα ανομήματά τους. Δυστυχώς, έχουμε προ πολλού ξεπεράσει το σημείο εκείνο ανυποληψίας προς τους θεσμούς, πέραν του οποίου οι «ανθρωποθυσίες» είναι απαραίτητες...

Τούτων λεχθέντων, η αναδιανομή από τον ιδιωτικό στο δημόσιο χώρο θα χρησιμεύσει στο να χρηματοδοτήσει πολιτικές σε τέσσερις πυλώνες:

1. Να μειώσει το φαινόμενο της υποκατάστασης δημοσίων από ιδιωτικές υπηρεσίες -σε μία σειρά τομέων της ζωής μας (υγεία, παιδεία, μετακίνηση, ασφάλεια κ.λπ), έχουμε εγκαταλείψει το δικαίωμά μας στην δημόσια εξυπηρέτηση και πληρώνουμε πανάκριβα ιδιωτικούς παροχείς υπηρεσιών. Θα χρειαστεί να αναπτυχθούν ειδικοί δείκτες και πολιτικές ώστε π.χ. τα ιδιωτικά κέντρα υγείας, τα φροντιστήρια, το ταξί και τα ΙΧ, τα «σεκιούριτι» κ.λπ, να αντικαθίστανται σταδιακά από δημόσια κέντρα υγείας, σχολεία, μέσα μαζικής μεταφοράς, αστυνομία κ.ο.κ.

2. Να μειώσει τα φαινόμενα ιδιοποίησης δημοσίων χώρων-ρόλων προς ιδιωτικό όφελος -σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς της ζωής μας ισχυροί ιδιώτες υπεξαιρούν παράνομα δημόσιες λειτουργίες από τις οποίες προσπορίζονται ατομικά οφέλη.

Αυτό μπορεί να αφορά:

• την πολεοδομία («τραπεζοκαθίσματα» σε πεζοδρόμους, παράνομο παρκάρισμα, διαφημιστικές πινακίδες στους δρόμους κ.ο.κ),
• την ενημέρωση (λειτουργία ραδιοτηλεοπτικών διαύλων με αποκλειστικό σκοπό τους εκβιασμούς, την προβολή των ιδιοκτητών τους, την προώθηση διαφόρων επιχειρηματικών συμφερόντων, την προβολή πολιτικών που έχουν καταβάλει αντίστοιχο αντίτιμο κ.ο.κ),
• την υγεία («φακελάκια», χορήγηση φαρμάκων που δε χρειάζονται, υποβολή σε περιττές εγχειρήσεις κ.ο.κ),
• την εκπαίδευση (καθηγητές που «υποδεικνύουν» την προσφυγή στην ιδιωτική εκπαίδευση, πανεπιστημιακοί που χρηματίζονται από ερευνητικά προγράμματα ή/και εκμεταλλεύονται οικονομικά ή ερωτικά φοιτητές και φοιτήτριές τους κ.ο.κ)
• την ασφάλεια (παροχή «προστασίας» από διάφορα κυκλώματα, διάθεση αστυνομικών της ΕΛΑΣ για προστασία «σημαντικών» προσώπων κ.ο.κ)
• την πολιτική («ρουσφέτια», εξυπηρετήσεις κάθε είδους)
  

3. Να μειώσει τα φαινόμενα της ανεπάρκειας των δημοσίων παροχών -ενίσχυση, αναδιοργάνωση του δημόσιου τομέα ώστε να αναβαθμίζει συνεχώς τις υπηρεσίες του τουλάχιστο στην παιδεία, την υγεία, την ασφάλεια, τις μετακινήσεις, την προστασία του περιβάλλοντος.

4. Να μειώσει τα φαινόμενα της στυγνής καταπάτησης δημοσίου χώρου -αυθαίρετη δόμηση, οικειοποίηση δημοσίων χώρων, κ.λπ.

*Ο Νίκος Ράπτης είναι εκπαιδευτικός , πρώην διευθυντής του «Ομίλου Προβληματισμού για τον Εκσυγχρονισμό της Κοινωνίας» (ΟΠΕΚ) και ιδρυτικό μέλος του PPOL. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στην Προοδευτική Πολιτική (PPOL) και αποτελεί συνέχεια των άρθρων Ένα πολιτικό σχέδιο για τον 21ο αιώνα, Δημογραφικό : η ώρα της αναδιανομής, Περιβάλλον: η δεύτερη αναδιανομή.