Πόσο μπορεί η ανανεωτική αριστερά;

Από τον Αντώνη Καρκαγιάννη*

Ακούω μερικούς να ισχυρίζονται ότι ο «συνασπισμός της αριστεράς, της οικολογίας και των κινημάτων» (ΣΥΝ) είναι η «νέα» ανερχόμενη πολιτική δύναμη, ικανή να αποτελέσει το κέντρο μιας νέας πλειοψηφίας και να κυβερνήσει τη χώρα με «αριστερές προδιαγραφές».

Μακάρι να επαληθευθούν οι προβλέψεις τους, όχι για άλλο λόγο, για να υπάρξει τουλάχιστον εναλλακτική λύση και διάδοχο σχήμα, αν δεν μπορέσει να ανακάμψει το δικομματικό σύστημα.

Παρακολουθώ αυτή την παράταξη από την πρώτη μέρα του σχηματισμού της, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, στο εξωτερικό, στην παρανομία, στις εξορίες και τις φυλακές, πριν από σαράντα ακριβώς χρόνια, μετά τη διάσπαση του «κομμουνιστικού κόμματος Ελλάδας» (ΚΚΕ) τον Φεβρουάριο του 1968.

Το ΚΚΕ ΕΣ

Στην αρχή ως ΚΚΕ Εσωτερικού (ΚΚΕ-ΕΣ), ατυχέστατος τίτλος, που ωστόσο υποδήλωνε την ανάγκη αυτονόμησης του αριστερού κινήματος και απεξάρτησής του από την κομμουνιστική ηγεσία του εμφυλίου πολέμου. Ίσως και από την «προστασία» της κραταιάς τότε Σοβιετικής Ένωσης.

Το νέο σχήμα είχε συγκεντρώσει τα καλύτερα στελέχη του ΚΚΕ, τα πλέον μορφωμένα, με πολύχρονη πολιτική πείρα από τις τάξεις της νόμιμης «ενιαίας δημοκρατικής αριστεράς» (ΕΔΑ), αλλά χωρίς ποτέ να διακόψουν τους ιδεολογικούς, πολιτικούς και οργανωτικούς δεσμούς με το παράνομο ΚΚΕ. Σε μια κρίσιμη εποχή, όπου το κύριο πρόβλημα ήταν η αποκατάσταση της δημοκρατίας και του κοινοβουλευτισμού, η αντίθεση ΚΚΕ και ΚΚΕ-ΕΣ απηχούσε την από χρόνια σοβούσα αντίθεση μεταξύ ΚΚΕ και ΕΔΑ.

Το νέο αριστερό σχήμα, από τα πρώτα του βήματα και αργότερα κατά τη διαδρομή του στον ελεύθερο κοινοβουλευτικό βίο, επεξεργάσθηκε τολμηρές ιδέες για τον κοινωνικό μετασχηματισμό, τις κοινωνικές αντιθέσεις, για τη δημοκρατία και τον κοινοβουλευτισμό, για τις διεθνείς σχέσεις και για τον ρόλο ενός πραγματικά αριστερού κόμματος. Ήταν ένα πραγματικό εργαστήρι ιδεών, πολλές από τις οποίες δανείστηκαν και άλλα κόμματα, ιδιαίτερα το «πανελλήνιο σοσιαλιστικό κίνημα» (ΠΑΣΟΚ).

Το ΚΚΕ ΕΣ όμως, καθώς με παρεμφερές όνομα απευθυνόταν στο ίδιο ακροατήριο με το ΚΚΕ και από θέση ανταγωνιστική προς αυτό, έπασχε από κόμπλεξ «αριστεροσύνης» και «εργατίτιδας». Πολιτικά εκλεπτυσμένο το ίδιο, με σοβαρή, θα έλεγα καταλυτική, διείσδυση στη διανόηση (όταν η τελευταία έχασε τους δεσμούς της με αυτό το μικρό κόμμα, έπαψε και η ίδια να υπάρχει ως συγκροτημένο σώμα, περιέπεσε στην εξατομικευμένη ιδιώτευση), φοβόταν μήπως κατηγορηθεί σαν ελιτίστικο κόμμα, λιγότερο πιστό στα «αριστερά» δόγματα, στην επερχόμενη «επανάσταση» και στην «εργατική τάξη», ως ταξικός ηγέτης. Έμεινε έτσι στην ιστορία ως μικρό ελιτίστικο κόμμα διανοουμένων με σχεδόν κωμική και καθόλου πειστική «αριστεροσύνη» και «εργατίτιδα».

Το πρόβλημα δεν ήταν, ούτε είναι, για ένα πραγματικά αριστερό κόμμα ούτε η «επανάσταση» που δεν έρχεται ούτε η «εργατική τάξη» ως ηγέτης της. Το πρόβλημα για ένα αριστερό κόμμα ήταν και είναι η πολύπλευρη ανάπτυξη με κοινωνική συμμετοχή και η ενίσχυση της δημοκρατίας σε μια κοινωνία πολυεδρική, ανοιχτή και ανταγωνιστική, αναπόσπαστα δεμένη με τη δύση. Αν αυτό θυμίζει κάπως «σοσιαλδημοκρατία», θυμίζει επίσης και τη θριαμβική πορεία της Ευρώπης μέσα από την αντίθεση της σοσιαλδημοκρατίας με τα συντηρητικά κόμματα.

Ο ΣΥΝ

Ο σημερινός ΣΥΝ, τελευταία μεταμόρφωση του πάλαι ποτέ ΚΚΕ ΕΣ, διατηρεί ατόφια μερικά βασικά χαρακτηριστικά της καταγωγής του. Με βαθύτατο κρατισμό και ταυτόχρονα με προβληματική σχέση με τον κοινοβουλευτισμό και το κράτος καλύπτει το κόμπλεξ της αριστεροσύνης. Και με την τακτική του «κοινωνικού σαματά» (μπουκάρισμα στα πανεπιστήμια, στα γραφεία της ΔΕΗ και σε τόπους δουλειάς) προσπαθεί να ξεπεράσει το κόμπλεξ της ταξικής προσήλωσης.

Στο διάστημα αυτό δεν τολμούσε να επεξεργασθεί μια πολιτική συμμαχιών, πολιτικών και κοινωνικών. Θεωρούσε το ΠΑΣΟΚ κόμμα του κέντρου που με την ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου διεμβόλισε την αριστερά.

Ανεξάρτητα από το τι θεωρούσε και παρά την περιφρονητική συμπεριφορά του Ανδρέα Παπανδρέου, ο κόσμος του ΠΑΣΟΚ ήταν ο συγγενέστερος προς την αριστερά των δύο εκδοχών. Παρ' όλα αυτά και οι δύο εκδοχές της αριστεράς δεν κατόρθωσαν να διαμορφώσουν μια πολιτική συμμαχιών με το ΠΑΣΟΚ.

Στην κρίσιμη στιγμή του 1989 προτίμησαν τη συμμαχία με τη Νέα Δημοκρατία του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Νομίζω ότι αυτή η φοβική στάση απέναντι στο κέντρο χρονολογείται από το τέλος του εμφυλίου πολέμου, ίσως και παλαιότερα. Και χαρακτηρίζει τον χρόνιο σεχταρισμό της αριστεράς και τον μάλλον ανεπίκαιρο ηγεμονισμό της.

Θα αντιτείνει κάποιος ότι δεν είναι αναγκαία μια πολιτική συμμαχία με το ΠΑΣΟΚ ή με οποιοδήποτε κόμμα του κέντρου. Αρκεί ένα συμμαχικό μέτωπο της βάσης. Ενα τέτοιο μέτωπο πραγματικά θα μπορούσε να στηρίξει νέα πλειοψηφία. Το απέδειξε ο Ανδρέας Παπανδρέου στη δεκαετία του 1980.

Αλλά πώς, με ποια πολιτική ο σημερινός ΣΥΝ απευθύνεται στα στρώματα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση της νέας πλειοψηφίας: στους μικροαστούς, στα μεσαία στρώματα, στη διανόηση, στη νεολαία;

Σχεδόν το σύνολο της κοινωνικής διεκδίκησης του ΣΥΝ, όπως και του ΚΚΕ, απευθύνεται σε ένα φανταστικό και γιγαντιαίο κράτος, το οποίο με αδιευκρίνιστους πόρους οφείλει να εξασφαλίσει και να εγγυηθεί την εργασία και το εισόδημα πάσης φύσεως μισθωτών, ανεξάρτητα από απόδοση και χρησιμότητα, να συντηρήσει προβληματικές επιχειρήσεις, να εγγυηθεί τις συντάξεις, την περίθαλψη και την εκπαίδευση των πολιτών, σε έναν ισοπεδωτικό μέσο όρο, αποκομμένο από τους δυναμικούς παράγοντες της εποχής μας: την ανάπτυξη, την καινοτομία και προπαντός τη μαζική συμμετοχή στην προσπάθεια.

Ευαγγελίζεται ένα ιδιότυπο σοβιετικό καθεστώς με βαθιά διείσδυση στην κοινωνία και με έλεγχο της αγοράς, άμεσο ή έμμεσο.

Η κοινωνική διεκδίκηση του ΣΥΝ έχει το βλέμμα στραμμένο στο παρελθόν, σε μοντέλα του παρελθόντος, στο «κεκτημένο δικαίωμα» και στις περιπτώσεις ακόμη που αυτό το «κεκτημένο» συνιστά κοινωνικό σκάνδαλο.

Δεν υπάρχει ούτε ένα σημείο που να βλέπει δυναμικά προς το μέλλον.

Αναρωτιέμαι αν με αυτή την πολιτική ο ΣΥΝ μπορεί να κερδίσει τα μεσαία στρώματα, τα οποία είναι ένας τεράστιος χώρος αποδοτικής εργασίας, έξω από τον κρατισμό ή και εχθρικός προς αυτόν, όπως τον αντιλαμβάνεται ο ΣΥΝ.

Οι πρόγονοι του σημερινού ΣYN, περισσότερο το ΚΚΕ Εσωτερικού και λιγότερο η «ελληνική αριστερά» (ΕΑΡ), είχαν τη φιλοδοξία να ανανεώσουν το κομμουνιστικό κίνημα στην Ελλάδα, το οποίο πραγματικά, υπό την ηγεσία της τότε Σοβιετικής Ενωσης, είχε καθηλωθεί στις ιδέες και στην τακτική των πρώτων δεκαετιών του περασμένου αιώνα.

Προσπάθησαν να εισαγάγουν και στην Ελλάδα τις ιδέες και την τακτική του «ευρωκομμουνισμού», ενός αριστερού κινήματος που προσπαθούσε να δράσει σε συνθήκες καλπάζουσας καπιταλιστικής ανάπτυξης και στο θεσμικό πλαίσιο της «αστικής» δημοκρατίας να διεκδικήσει το μερίδιο της εργασίας.

Το όνειρο της «επανάστασης» της εξ εφόδου κατάλυσης του καπιταλισμού και του «σοσιαλιστικού μετασχηματισμού» με την κατάλυση ή την αστυνόμευση της αγοράς από ένα υπερτροφικό και κατ' ανάγκην συγκεντρωτικό κράτος, άρχισε να απομακρύνεται.

Και μαζί άρχισαν να απομακρύνονται τα «επαναστατικά» και «σοσιαλιστικά» στερεότυπα της σοβιετικής εμπειρίας.

Οι ιδέες του «ευρωκομμουνισμού» δεν είχαν στην Ελλάδα καλύτερη τύχη απ' ό,τι στη δυτική Ευρώπη και μαζί τους δεν είχαν καλή πολιτική τύχη και οι πρόγονοι του σημερινού ΣΥΝ.

Οι λαϊκές δυνάμεις του κομμουνισμού συρρικνώνονταν μεν, αλλά και συσπειρώνονταν πίσω από τα κλασικού τύπου κομμουνιστικά κόμματα, με εξαίρεση ίσως την Ιταλία.

Παρόλα αυτά, πρέπει να ομολογήσουμε ότι το ΚΚΕ ΕΣ, η ΕΑΡ και τελικά ο ΣΥΝ, έστω με την πολιτική τους καχεξία που έκανε προβληματική τη συμμετοχή τους στο κοινοβούλιο, καλλιέργησαν νέου τύπου πολιτικό προβληματισμό, με αιχμή την κριτική στα ισχύοντα «σοσιαλιστικά» πρότυπα, την ανάπτυξη του αριστερού κινήματος σε συνθήκες καπιταλιστικής ολοκλήρωσης με κεντρικά αιτήματα το μερίδιο της εργασίας, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διεύρυνση της «αστικής» δημοκρατίας.

Η επιχειρηματική δραστηριότητα και το κέρδος άρχισαν να αποενοχοποιούνται και να αναγνωρίζεται ο κοινωνικός ρόλος τους. Και άργησε να γίνεται κατανοητό ότι η κατάλυση ή η αστυνόμευση της αγοράς αργά ή γρήγορα καταλήγουν στην κατάλυση των πολιτικών δικαιωμάτων και στην αστυνόμευση των συνειδήσεων.

Ήταν ένας άλλος πολιτικός πολιτισμός που τον σάρωσε ο βάρβαρος λαϊκισμός του ΠΑΣΟΚ, που με τον γρήγορο και εύκολο θρίαμβό του, προσέφερε ένα πολύ κακό υπόδειγμα πολιτικής συμπεριφοράς στο σύνολο των πολιτικών δυνάμεων. Πράγματι μιμήθηκαν τον λαϊκισμό του ΠΑΣΟΚ τόσο η δεξιά όσο και σύμπασα η αριστερά.

Θα περίμενε κανείς ότι ο ΣΥΝ θα συνέχιζε τον προβληματισμό και τη δημοκρατική παράδοση της ιστορίας του. Η στροφή του στον εύκολο, ρηχό και θορυβώδη λαϊκισμό (ακριβώς πασοκικού τύπου) συμπίπτει με την ανάληψη της ηγετικής ευθύνης από τον Αλέκο Αλαβάνο και αποδίδεται σ' αυτόν.

Υπό την ηγεσία του, ο ΣΥΝ μιμήθηκε το παλαιότερο ΠΑΣΟΚ, υιοθέτησε και έδωσε πολιτική κάλυψη αδιάκριτα στην έτσι κι αλλιώς αντιφατική λαϊκή διαμάχη απ' όπου και αν προέρχεται, ακόμη και από το κοινωνικό περιθώριο, έστω με πράξεις ποινικά κολάσιμες. Και από το ΚΚΕ δανείστηκε τον κρατισμό και την πλέον ευθύγραμμη και απλοϊκή εκδοχή για τις ταξικές αντιθέσεις σε μια κοινωνία πολύ πιο περίπλοκη και πολύ πιο αντιφατική.

Θα χρειαζόμασταν ένα άλλο σημείωμα για να αναλύσουμε την πολιτική του ΣΥΝ στην εκπαίδευση ή την πολιτική της «ανυπακοής» (άλλο δάνειο από το ΚΚΕ) ή την τακτική του «μπουκαρίσματος» (δάνειο από τις συντεχνίες του κρατικού τομέα).

Έναντι όλων αυτών στον Αλέκο Αλαβάνο πιστώνεται η δόξα της άνετης κοινοβουλευτικής επιβίωσης. Έστω ότι το επίτευγμα αξίζει τον κόπο, αλλά ώς εκεί.

Δεν βλέπω πώς με αυτήν την «πολιτική» ο ΣΥΝ θα πάει πιο πέρα και θα αποτελέσει το κέντρο της νέας πλειοψηφίας...

*Ο Αντώνης Καρκαγιάννης είναι δημοσιογράφος. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή σε τρεις διαφορετικές μέρες.