H σοσιαλδημοκρατία τον 21ο αιώνα

Των Ματίας Πλάτζεκ, Φράνκ Σταϊνμάγερ και Πιρ Στάινμπουργκ*

Social Democracy in the 21st century
© Policy Network
[1][2]

Καθώς η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα φθάνει στο τέλος της, ήρθε η ώρα για τη σοσιαλδημοκρατία να επανεξετάσει τον πυρήνα των ιδεών και των στόχων της. Σε αντίθεση με τις απόψεις που εξέφρασε ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τόμας Φρίντμαν (Thomas Friedman) γράφοντας για την παγκοσμιοποίηση στο «ο κόσμος είναι επίπεδος», εμείς δεν παρατηρούμε καμία «ισοπέδωση» του πλανήτη Γη.

Εξακολουθούν να υφίστανται πελώριες οικονομικές και πολιτιστικές ανισότητες και μία χονδροειδώς άνιση κατανομή ευκαιριών, τόσο σε πλανητική κλίμακα όσο και στο εσωτερικό των κοινωνιών μας. Παρά τις καταλυτικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, δε διαπιστώνουμε παγκοσμίως σύγκλιση, ούτε στις συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων, ούτε στις απόψεις τους.

Παρόλα αυτά ο 21ος αιώνας είναι ο πρώτος που έχει απτή εμπειρία ενός ενοποιημένου πλανήτη -και από την άποψη αυτή ο κόσμος έχει γίνει πράγματι πιο «επίπεδος». Ο κομμουνισμός κατέρρευσε, η Γερμανία ενοποιήθηκε και η Ευρώπη ενοποιείται. Σε αυτό το φόντο βιώνουμε τις μακράν σημαντικότερες ιστορικές αναστατώσεις από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης στην πολιτική, την οικονομική, την κοινωνική και την πολιτιστική σφαίρα. Καμία σχεδόν πλευρά της ζωής δε μένει ανεπηρέαστη από τις ριζικές αυτές αλλαγές.

Σήμερα, όλος ο πλανήτης είναι δικτυωμένος σε πραγματικό χρόνο. Η δύναμη αυτής της αλλαγής αυξάνει τα αισθήματα ανασφάλειας σε πολλούς ανθρώπους. Ζούμε σε μία εποχή πλήρη αντιφάσεων και αβεβαιοτήτων. Το μέλλον προσφέρει μεγάλες ευκαιρίες, αλλά και σημαντικές απειλές.

Ως αποτέλεσμα της αναταραχής αυτής, οι σοσιαλδημοκράτες στη Γερμανία και αλλού αντιμετωπίζουν ένα ριζικά νέο πεδίο δράσης: ένα περιβάλλον στο οποίο καλούνται να αποδείξουν για μία ακόμα φορά πως διαθέτουν τη σωστή αίσθηση προσανατολισμού και τα κατάλληλα πολιτικά μέσα για να υπηρετήσουν, με πολιτικά αποτελεσματικό τρόπο, τις μόνιμες αξίες τους, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης.

Η επιτυχία τους όμως δεν είναι επ' ουδενί δεδομένη. Η ιστορία έχει γίνει μάρτυρας της εμφάνισης πολλών πολιτικών δυνάμεων που αργότερα σκόρπισαν στον αέρα. Η σοσιαλδημοκρατία δεν ανήκει σε αυτές. Από την άλλη κανείς δεν εγγυάται πως ένα πολιτικό κίνημα που ριζώνει πίσω στον 19ο αιώνα θα μπορέσει, δύο αιώνες αργότερα, να συνεχίσει να παραμένει μία από τις σημαντικές πολιτικές δυνάμεις του καιρού μας.

Ο Βίλι Μπραντ (Willy Brandt) το ήξερε αυτό όταν έλεγε πως «τίποτα δεν προέρχεται εκ του μηδενός και τίποτα δεν κρατά για πάντα».

Δεν είναι όλα καινούργια

Η σοσιαλδημοκρατία οφείλει να παραμένει σε εγρήγορση. Την ώρα που τα πλαίσια και τα προβλήματα αλλάζουν, η σοσιαλδημοκρατία καλείται δείξει πως παραμένει χρήσιμη.

Στην περίπτωση του «γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος» (SPD), υπάρχουν επιπλέον λόγοι να μην αφεθεί απλά το κόμμα να βυθιστεί στο παρελθόν. Πολλές φορές στην ιστορία η γερμανική σοσιαλδημοκρατία απέδειξε έμπρακτα πως είναι η καλύτερα εξοπλισμένη πολιτική δύναμη για να ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες και να προτείνει φρέσκες προσεγγίσεις υπέρ της ευημερίας του λαού και μεγαλύτερης κοινωνικής συνοχής.

Ξανά και ξανά η σοσιαλδημοκρατία αντιμετώπισε στο παρελθόν συνθήκες ανάλογες με αυτές που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η παγκοσμιοποίηση, με τους σημερινούς της όρους, είναι πρωτοφανής. Δεν είναι όμως όλα καινούργια. Οι σημερινές πολιτικές αντιπαραθέσεις, οι ελπίδες και οι φόβοι που προκαλεί η παγκοσμιοποίηση, προσφέρουν πλούσιο έδαφος για ιστορικές αναλογίες.

Η σημερινή μάλιστα πολιτική αντιπαράθεση για την παγκοσμιοποίηση μπορεί άνετα να θεωρηθεί ως η τελευταία μετενσάρκωση μίας αέναα επαναλαμβανόμενης αντιπαράθεσης από τις απαρχές της βιομηχανικής εποχής, για το πώς είναι δυνατό να συμφιλιωθούν ο καπιταλισμός, η δημοκρατία και η κοινωνική συνοχή -και για το αν αυτό είναι δυνατό.

Στο παρελθόν η σοσιαλδημοκρατία υπήρξε η μόνη πολιτική δύναμη που απάντησε πειστικά σε αυτήν την πρόκληση. Ήταν ήδη σαφές στις απαρχές του 20ού αιώνα, εδώ κι εκατό χρόνια, πως ο καπιταλισμός δεν θα κατέρρεε απλά υπό το βάρος των αντιφάσεών του, όπως προέβλεπαν οι ορθόδοξοι μαρξιστές. Αντιθέτως: τα διεθνή χρηματιστήρια ανθούσαν, η βιομηχανική παραγωγή πολλαπλασιαζόταν και η παγκόσμια οικονομία αναπτυσσόταν, παράγοντας ευημερία για πολλά εκατομμύρια ανθρώπους στη Γερμανία και τον κόσμο.

Ταυτόχρονα βέβαια η εκβιομηχάνιση και η αστικοποίηση οδήγησαν σε βαθιές κοινωνικές παραμορφώσεις, προκαλώντας ανασφάλεια και παράγοντας νέες ανισότητες. Οι επικριτές αυτών των δυσμενών εξελίξεων τόνισαν την αχαλίνωτη διάδοση του εγωτισμού, της απληστίας και του ατομισμού, θρήνησαν για την παρακμή των παραδοσιακών αξιών και των μακροχρόνιων κοινοτικών δεσμών και παραπονέθηκαν για την διάβρωση των κοινωνικών δεσμών και τις απρόσωπες ανθρώπινες σχέσεις.

Ούτε όμως οι ορθόδοξοι μαρξιστές, ούτε οι φιλελεύθεροι είχαν να προσφέρουν ικανοποιητικές απαντήσεις, αν και για διαφορετικούς λόγους. Ενώ οι μαρξιστές, με την ντετερμινιστική ιδεολογία τους τού ιστορικού υλισμού περίμεναν ματαίως την κατάρρευση του καπιταλισμού, οι φιλελεύθεροι αντιμετώπιζαν τις αρνητικές πλευρές της λειτουργίας των απελευθερωμένων αγορών με αδιαφορία ή θεωρώντας τες αναπόφευκτες.

Σε εκείνους τους καιρούς των ριζικών και επίφοβων αλλαγών, κανένα από τα δύο αυτά πολιτικά ρεύματα δεν μπόρεσε να προσφέρει λύσεις που είτε να εμπνέουν αίσθημα εμπιστοσύνης στους πολίτες, είτε να οδηγούν σε αλλαγές επ' ωφελεία της μεγάλης πλειοψηφίας των πολιτών.

Μεταρρύθμιση και πρόοδος, συμβιβασμός και εξισορρόπηση συμφερόντων

Τότε ήταν που γεννήθηκε η μη-μαρξιστική σοσιαλδημοκρατία, ως μία εντελώς νέα και ιδιότυπη αντίληψη και πολιτική συμπεριφορά· αναδύθηκε ως μία πρωτότυπη προσέγγιση, ως ένα προοδευτικό πολιτικό κίνημα.

Οι σοσιαλδημοκράτες που συσπειρώθηκαν γύρω από τις αντιλήψεις του θεωρητικού Έντουαρντ Μπερνστάιν (Eduard Bernstein), αποκλήθηκαν ρεφορμιστές: σύμφωνα με τις απόψεις τους, ο στενόμυαλος οικονομισμός των ορθόδοξων μαρξιστών και των φιλελεύθερων χρειαζόταν να αντικατασταθεί από μία προσέγγιση που έδινε προτεραιότητα στην πολιτική, στην επιδίωξη της μεταρρύθμισης, του συμβιβασμού και της εξισορρόπησης μεταξύ συμφερόντων, πέραν των ταξικών διαχωρισμών.

Την ώρα που άλλοι διακήρυσσαν την ανάγκη υποταγής στις δυνάμεις της οικονομίας ή της ιστορίας, οι σοσιαλδημοκράτες επέμεναν να παίξουν ενεργό ρόλο στην πραγματιστική τιθάσευση των αλλαγών. Θέλησαν να συνδυάσουν τη δυναμική των αγορών με την κοινωνική μεταρρύθμιση και ανανέωση, ούτως ώστε να προσφέρουν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα τη δυνατότητα να επωφεληθούν εξίσου από την οικονομική μεγέθυνση και ανάπτυξη.

Στην καρδιά της ιστορικής μοναδικότητας του σοσιαλδημοκρατικού εγχειρήματος στις αρχές του 20ού αιώνα δε βρίσκεται μόνο η συμφιλίωση της οικονομίας της αγοράς με τη δημοκρατία και την κοινωνική συνοχή, αλλά και η δημιουργία ενός πολιτικού μηχανισμού που επιτρέπει να γίνει αυτό με πολιτικά μέσα. Κι όμως, η Ευρώπη χρειάστηκε να ζήσει αρκετές ακόμα καταστροφικές δεκαετίες πριν κυριαρχήσει η θετική αυτή πολιτική προσέγγιση στην πολιτική ζωή. Κι ακόμα και τότε, μετά το 1945, αυτό δε συνέβη παρά στο δυτικό τμήμα της ηπείρου μας.

Ο θρίαμβος όμως της δυτικοευρωπαϊκής μεταπολεμικής τάξεως στο δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα, δεν υπάρχει αμφιβολία πως οφείλεται στην πετυχημένη εφαρμογή του πυρήνα των σοσιαλδημοκρατικών αξιών.

Για πρώτη φορά έγινε δυνατό να συμφιλιωθούν έμπρακτα -με απαράμιλλη επιτυχία- όσα στο παρελθόν πάντα θεωρούνταν ασυμβίβαστα και αντιφατικά: μία δυναμική οικονομία της αγοράς, η δημοκρατία και η κοινωνική συνοχή. Ο κοινωνιολόγος Ραλφ Ντάρεντορφ (Ralf Dahrendorf) είχε απόλυτα δίκιο να αποκαλέσει τον 20 αιώνα ως «σοσιαλδημοκρατικό αιώνα».

Μία πετυχημένη ιδέα που εξακολουθεί να μας καθοδηγεί

Για ένα μεγάλο μέρος του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, η σοσιαλδημοκρατία υπήρξε μία καθοδηγητική αντίληψη που βρισκόταν σε πλήρη αρμονία με την εποχή της. Η μεταπολεμική οικονομική άνοδος της Ευρώπης αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό τον ιστορικό θρίαμβο της σοσιαλδημοκρατίας. Το δυτικοευρωπαϊκό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο αποτέλεσε πόλο έλξης για όσους βρίσκονταν πίσω από το «σιδηρούν παραπέτασμα», αφού τους πρόσφερε μία ελκυστική εναλλακτική λύση όπου συνδυαζόταν η ρωμαλέα οικονομική ανάπτυξη, η κοινοβουλευτική δημοκρατία και η κοινωνική συνοχή.

Παρόμοιες ανασκοπήσεις όμως ταιριάζουν μάλλον σε βιβλία ιστορίας.

Αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα δεν είναι μόνο να χαιρετίσουμε με περηφάνια και δύναμη την σκληρή πάλη των σοσιαλδημοκρατών του 20ού αιώνα, αλλά ταυτόχρονα να συνειδητοποιήσουμε πόσο ευάλωτα είναι τα επιτεύγματά τους τον 21ο.

Οι επιτυχίες της σοσιαλδημοκρατίας κινδυνεύουν διότι εμφανίστηκαν νέες προκλήσεις σε πολλούς νέους τομείς.

Η μεγαλύτερη απειλή πάντως, προκύπτει από το ότι πολλοί άνθρωποι είτε θεωρούν δεδομένο το μεγάλο επίτευγμα της σοσιαλδημοκρατίας (την πρωτοπόρα σύνθεση της αναπτυσσόμενης οικονομίας, της σταθερής δημοκρατίας και της κοινωνικής συνοχής), είτε το απαξιώνουν ως αμελητέο. Το γεγονός όμως πως τα τρία αυτά στοιχεία συνεχίζουν να συλλειτουργούν μόνο δεδομένο δεν είναι -και θα ήταν τρομερό να θεωρήσουμε τη συναρμογή τους αμελητέα.

Είναι άρα επιτακτικό να συνειδητοποιήσουν οι σοσιαλδημοκράτες τη ριζοσπαστική φύση του πολιτικού του εγχειρήματος, που αναπτύχθηκε ως απάντηση στη μαρξιστική ορθοδοξία και το οικονομικό «λεσέ-φερ» και να αναγνωρίσουν τη σημασία του και για τον 21ο αιώνα.

Διότι ακόμα και στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, τίποτα δεν άλλαξε σε ότι αφορά την ανάγκη εξισορρόπησης μεταξύ αγορών, δημοκρατίας και κοινωνίας.

Στην πραγματικότητα οι ομάδες που διαπληκτίζονται σήμερα για το θέμα της παγκοσμιοποίησης είναι πάνω-κάτω οι ίδιες που διαπληκτίζονταν εκατό χρόνια πριν για το μέλλον του καπιταλισμού, ήτοι οι φιλελεύθεροι κήρυκες των ασύδοτων αγορών από τη μια, η παλιομοδίτικη, μαρξιστική ορθοδοξία (που εξορισμού βλέπει με δυσπιστία την ίδια τη λειτουργία της αγοράς) από την άλλη.

Επιπλέον, ούτε οι αντίπαλοι των αγορών, ούτε οι οπαδοί τους είναι εις θέση να προτείνουν αποτελεσματικές προτάσεις και ελκυστική προοπτική στη μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών.

• Σήμερα, όπως εκατό χρόνια πριν, η πλειοψηφία των ανθρώπων κατανοεί πως η αγορά παραμένει αναντικατάστατος και αποτελεσματικός μηχανισμός παραγωγής πλούτου και ευημερίας.
• Σήμερα, όπως παλιά, οι άνθρωποι θέλουν να έχουν μερίδιο στην ευημερία που δημιουργεί η οικονομία της αγοράς.
• Σήμερα, όπως άλλοτε, πολλοί φοβούνται τις κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις της ασυδοσίας των αγορών.
• Και σήμερα, όπως χτες, οι σοσιαλδημοκρατικές αρχές προσφέρουν το καλύτερο και πιο αξιόπιστο μέσο πλοήγησης στα ταραγμένα νερά της εποχής μας.
  

Το κυρίαρχο ρεύμα της σοσιαλδημοκρατίας

Εκ πρώτης άποψης αυτός ο ισχυρισμός μπορεί να μοιάζει τουλάχιστο εκπληκτικός. Πάρα πολλοί συμπολίτες μας θεωρούν τη σοσιαλδημοκρατία τελειωμένη υπόθεση, που εξέπνευσε παρέα με τον «σοσιαλδημοκρατικό αιώνα». Αυτή η εντύπωση ενισχύεται από τους ίδιους τους σοσιαλδημοκράτες, που, ανεξαρτήτως των νέων συνθηκών, εξακολουθούν να προσκολλώνται αμυντικά σε συγκεκριμένα πολιτικά μέσα και θεσμικούς διακανονισμούς του παρελθόντος, αντί να προωθούν ενεργά λύσεις για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε «εδώ και τώρα». Το ίδιο ισχύει και για τους σοσιαλδημοκράτες που παραπονούνται διαρκώς για την υποτιθέμενη «νεοφιλελεύθερη ηγεμονία» που χαρακτηρίζει δήθεν την εποχή μας.

Επίσης δεν είναι καθόλου σπάνιο να αισθάνονται οι σημερινοί σοσιαλδημοκράτες έντονη αβεβαιότητα για το σκοπό και την αποστολή της σοσιαλδημοκρατίας τον 21ο αιώνα. Ακούμε έτσι πως το SPD δε θα 'πρεπε βέβαια να είναι τόσο αριστερό όσο το πρώην κομμουνιστικό «κόμμα δημοκρατικού σοσιαλισμού» (PDS), αλλά ούτε και τόσο συντηρητικό όσο η «χριστιανοδημοκρατική ένωση» (CDU). Αυτού του είδους όμως οι πολιτικάντικοι προβληματισμοί δεν είναι εις θέση να προσφέρουν στον κόσμο την παραμικρή θετική και διακριτή πολιτική συνεισφορά. Ούτε βέβαια μπορούν να περιγράψουν ένα πολιτικό πρόγραμμα που να υπηρετεί τις ελπίδες και τα όνειρα και να καθησυχάζει τους φόβους του μέσου πολίτη.

Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία πανίσχυρη «νεοφιλελεύθερη» ηγεμονία στη Γερμανία ή την Ευρώπη, ακριβώς όπως δεν υπάρχει κοινωνική πλειοψηφία κατά των μεταρρυθμίσεων της κοινωνίας και της οικονομίας που είναι απαραίτητες προκειμένου να ανταποκριθούμε στις σημερινές ανάγκες.

Δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής στη βιομηχανική εποχή ή στο κράτος-έθνος του 20ού αιώνα. Οι περισσότεροι Γερμανοί το γνωρίζουν αυτό από καιρό.

Αυτό που δικαίως περιμένουν και ελπίζουν είναι η ανανέωση της σοσιαλδημοκρατίας ώστε να αντανακλά καλύτερα τον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Υπάρχει λοιπόν ζήτηση για ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα που απαντά στην επιθυμία της εκτεταμένης μεσαίας τάξης για μία ανανεωμένη σύνθεση μεταξύ της δυναμικής ελεύθερης αγοράς, της δημοκρατίας και της κοινωνικής συνοχής, που να αντιστοιχεί στην εποχή μας, αντί για ένα κόμμα που αποθεώνει τη δεκαετία του 1970 και κλαψουρίζει για τις «παλιές καλές μέρες».

Ό, τι κι αν λέγεται, το κλίμα της εποχής («zeitgeist») που τόσο κατηγορούν πολλοί σοσιαλδημοκράτες, εξακολουθεί να βρίσκεται στο πλευρό μας. Οι νεοφιλελεύθεροι και συντηρητικοί δεν έπεισαν την κοινωνία. Αντιθέτως, η κυρίαρχη αντίληψη είναι λανθανόντως σοσιαλδημοκρατική και πολιτιστικά ανοικτή, και την απασχολούν οι κοινωνικές και πολιτιστικές προϋποθέσεις της οικονομικής επιτυχίας.

Είναι ώρα να το κατανοήσουμε αυτά και να πράξουμε αναλόγως. Η μεγάλη πλειοψηφία αυτό περιμένει από εμάς. Είναι προς το συμφέρον των σοσιαλδημοκρατών να στραφούν προς το πολυπληθές κέντρο της κοινωνίας μας. Εκεί η κυριαρχία της έννοιας της αλληλεγγύης είναι τόσο ριζωμένη ώστε να μπορεί να στηρίξει τη σοσιαλδημοκρατία και να της δώσει μία νέα μεγάλη ώθηση προς το μέλλον.

Η συνέχεια του άρθρου εδώ [1][2]

*Ο Matthias Platzeck ήταν πρόεδρος του SPD το διάστημα 2005-06· ο Peer Steinbrück είναι σοσιαλδημοκράτης υπουργός οικονομίας της Γερμανίας· ο Frank-Walter Steinmeier είναι υπουργός εξωτερικών της Γερμανίας. Η μετάφραση έγινε από την ομάδα του ppol. Το αναδημοσιεύουμε με αφορμή τις εργασίες της Σοσιαλιστικής Διεθνούς στην Αθήνα στις οποίες λαμβάνουμε μέρος ως bloggers έπειτα από πρόσκληση του ΠΑΣΟΚ.