Γενεακή Δικαιοσύνη

Της G700
The Economist, Καθημερινή ειδικές εκδόσεις*
27 Αυγούστου 2009

Όλοι γνωρίζουν για την «πάλη των τάξεων», τον «πόλεμο των φύλων» και τη «σύγκρουση των πολιτισμών». Εδώ και μερικά χρόνια, όμως, υποβόσκει μία άλλη μεγάλη σύγκρουση. Έστω κι αν δεν γίνεται πάντα αντιληπτή ως τέτοια, ενυπάρχει σε δημόσια ζητήματα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους: από την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής (τι φυσικό περιβάλλον κληροδοτούμε στις επόμενες γενιές), έως τη χρηματοδότηση της ιατρικής περίθαλψης των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας και τις συντάξεις (ποιος θα πληρώσει). Είναι η «σύγκρουση των γενεών». Μια «διαμάχη» για τη δίκαιη διευθέτηση των σχέσεων ανάμεσα στους νέους, τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και τους μελλοντικούς πολίτες, η οποία ενδέχεται να επηρεάσει την κοινωνία μας και τις πολιτικές της επιλογές με αυξανόμενη ένταση, καθώς θα προχωρά ο 21ος αιώνας.

Γιατί συμβαίνει τώρα; Πάνω απ’ όλα, επειδή γερνάμε και δε γεννάμε! Ως αποτέλεσμα επιταχύνεται η πληθυσμιακή γήρανση, η αύξηση δηλαδή του ποσοστού των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας στο σύνολο του πληθυσμού. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι το 2050 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι σε ολόκληρο τον πλανήτη θα είναι άνω των 60, ενώ στην Ευρώπη μόνο οι άνω των 65 θα φτάσουν το 30% του συνολικού πληθυσμού, διπλάσιοι από σήμερα. Για την Ελλάδα, τα δημογραφικά δεδομένα είναι ήδη εξαιρετικά ανησυχητικά. Η χώρα μας «διακρίνεται» μεταξύ των ευρωπαίων εταίρων της για έναν από τους υψηλότερους λόγους ηλικιωμένων προς νέους: 114 ηλικιωμένοι αντιστοιχούν σε 100 νέους. Και έναν από τους μεγαλύτερους λόγους εξαρτώμενων ατόμων ηλικίας άνω των 64 ετών: 28% σήμερα, με πρόβλεψη να πλησιάσει το 30% μέχρι το 2010.

Μα ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημα; Καθώς γερνάμε με ανησυχητικούς ρυθμούς, γεννώνται ερωτηματικά σχετικά με τη δυνατότητα των οικονομικά ενεργών πολιτών να συντηρήσουν το επίπεδο ευημερίας ενός όλο και αυξανόμενου αριθμού οικονομικά εξαρτημένων ανθρώπων. Τα δημοσιονομικά, κοινωνικά και ασφαλιστικά συστήματα τίθενται υπό αφόρητη πίεση. Η στήριξη της ευημερίας των ηλικιωμένων, χωρίς να συνεπάγεται δυσβάσταχτα βάρη για τους νέους και τους εργαζόμενους ανεξαρτήτως ηλικίας, μετατρέπεται σε μεταβλητή μιας εξαιρετικά δισεπίλυτης δημοσιονομικής και κοινωνικής εξίσωσης. Ο κίνδυνος ελλοχεύει να επωμιστούν οι νέοι και οι μελλοντικές γενιές ολόκληρο το κόστος της πληθυσμιακής γήρανσης.

Στην Ελλάδα ζούμε ήδη τις πρώτες συνέπειες της γήρανσης του πληθυσμού. Από τη μία έχουμε αυξανόμενες ανάγκες για υγεία, φάρμακα και συντάξεις. Από την άλλη πολλά ασφαλιστικά ταμεία δεν έχουν επαρκείς πόρους να τις καλύψουν ακόμα και σήμερα. Μελλοντικά τα πράγματα αναμένονται πολύ χειρότερα. Το μακροπρόθεσμο αναλογιστικό έλλειμμα του Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης ανέρχεται σε δύο ολόκληρα ΑΕΠ. Το πρόβλημα εδώ δεν είναι ούτε η κακοδιαχείριση, η οποία φυσικά και υπάρχει, ούτε η εισφοροδιαφυγή, η οποία ανθεί. Σύμφωνα με το Πόρισμα του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας για το ΙΚΑ (Νοέμβριος 2007), ακόμα και αν όλοι πλήρωναν κανονικά τις οφειλές τους, ο μεγαλύτερος και πιο ιστορικός ασφαλιστικός οργανισμός των Βαλκανίων θα έχει έλλειμμα το 2020 γύρω στο 1,5% του ΑΕΠ (φτάνοντας 7,5% το 2050). Όλα αυτά συμβαίνουν, παρά το γεγονός ότι οι θεσμοθετημένες εισφορές προσεγγίζουν το 44% του εργατικού κόστους, καθιστώντας το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα από τα ακριβότερα στην Ευρώπη. Καλώς ή κακώς σε συνθήκες σταδιακής πληθυσμιακής γήρανσης, το μέλλον του ελληνικού ασφαλιστικού συστήματος είναι η συσσώρευση μεγάλων ελλειμμάτων.

Μπροστά σ’ αυτή την κατάσταση, το κράτος παραδοσιακά επιχειρεί να ελαφρύνει το μακροπρόθεσμο οικονομικό βάρος, επιδεινώνοντας μονομερώς τους όρους ασφάλισης (ηλικιακά όρια, ποσοστά αναπλήρωσης) των νέων και νεοεισερχόμενων στην αγορά εργασίας. Είναι μια πάγια τακτική που ακολουθείται σε πολλά θέματα. Μισθούς στο δημόσιο, εργασιακές σχέσεις. Η γενιά των 700 ευρώ καλείται να παίξει το ρόλο της Ιφιγένειας, να θυσιαστεί προκειμένου να διατηρηθούν οι θεσμοθετημένες απαιτήσεις των προηγούμενων, οι οποίες διαφορετικά θα συνθλίβονταν στο πέρασμα του δημογραφικού τσουνάμι.

Είναι προφανές ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μία τεράστια πρόκληση. Να διαχειριστούμε οικονομικά και πολιτικά τα νέα δεδομένα που μας θέτει η γήρανση του πληθυσμού. Σ’ αυτή την κατεύθυνση τα παραδοσιακά εργαλεία της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης των γενεών δεν αρκούν. Η γενεακή δικαιοσύνη, η απαίτηση για μια υποχρεωτικά δίκαιη και οικονομικά βιώσιμη διευθέτηση των σχέσεων ανάμεσα στις γενιές στο δημόσιο χώρο, αποκτά κεντρική σημασία.

Απαιτούνται γι’ αυτό ριζικές αλλαγές. Τόσο η δημοσιονομική πολιτική όσο και τα συστήματα κοινωνικής προστασίας, υγείας και ασφάλισης πρέπει να επανασχεδιαστούν πάνω στη λογική και της γενεακής δικαιοσύνης. Σ’ αυτή την κατεύθυνση η G700 έχει προτείνει πλειάδα παρεμβάσεων. Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένες απ’ αυτές: α) την αλλαγή του μοντέλου ασφάλισης σε μικτό, όπου θα συνδυάζονται ένας ενιαίος για όλους αναδιανεμητικός πυλώνας βασικής σύνταξης με έναν κεφαλαιοποιητικό πυλώνα προσωπικής αποταμίευσης, β) τον πλήρη διαχωρισμό της υγείας από τα ταμεία συντάξεων, γ) το δραστικό περιορισμό του δημόσιου χρέους στο 60% του ΑΕΠ σε βάθος δεκαπενταετίας, δ) τη δημιουργία ενός Συνηγόρου των Γενεών στην ΕΕ με αντικείμενο τη διαρκή και συστηματική γνωμοδότηση για τις επιπτώσεις των επιλογών της σημερινής κοινωνίας και των αποφάσεων των πολιτικών στους μελλοντικούς πολίτες και ε) την κατοχύρωση της αρχής της γενεακής δικαιοσύνης στο Ελληνικό Σύνταγμα.

*Το παρόν άρθρο της G700 δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Ειδικές Εκδόσεις – The Economist στο πλαίσιο αφιερώματος για την πληθυσμιακή γήρανση.