Τι έπεται της αυτοκαταστροφής του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού;

Του Martin Wolf*

Seeds of its own destruction
© Financial Times
Μετάφραση από την ομάδα του PPOL

Άλλη μία ιδεολογική θεότητα χρεοκόπησε. Όλες οι υποθέσεις που ηγεμόνευσαν στην πολιτική και τους πολιτικούς επί τρεις δεκαετίες, μοιάζουν έξαφνα τόσο απαρχαιωμένες όσο ο... επαναστατικός σοσιαλισμός!

«Να σας πω ποιες είναι οι οκτώ πιο φοβερές λέξεις της αγγλικής γλώσσας; "έρχομαι από την κυβέρνηση για να σας βοηθήσω"», είχε πει ο Ρόναλντ Ρέιγκαν (Ronald Reagan), ήρωας του αμερικανικού συντηρητισμού. Πόσο ξεπερασμένο μοιάζει αυτό σήμερα, που οι κυβερνήσεις διοχετεύουν τρισεκατομμύρια δολαρίων, ευρώ και λιρών στους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς και τις επιχειρήσεις!

«Κράτος κακό· Ελεύθερες αγορές καλό»: πώς να επιζήσουν παρόμοιες πεποιθήσεις τώρα, που ο 'Αλαν Γκρίνσπαν (Alan Greenspan), ο μαθητής της 'Αιν Ραντ (Ayn Rand) και βασικός κεντρικός τραπεζίτης μιας ολόκληρης εποχής, εξομολογήθηκε σε μία ακρόαση του Κογκρέσου τον περασμένο Οκτώβριο πως «δεν πιστεύει στα μάτια του» με το πόσο πολύ απέτυχαν «οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί να προστατεύσουν το ίδιο τους το συμφέρον και τους μετόχους τους»;

Στη δύση, η φιλική προς την αγορά ιδεολογία των τελευταίων τριών δεκαετιών προέκυψε ως αντίδραση στη θεωρούμενη αποτυχία της μεικτής οικονομίας και του κεϊνσιανού μοντέλου των δεκαετιών του '50, του '60 και του '70.

Η καθοριστική στροφή προς την αγορά σηματοδοτήθηκε από την εκλογή του Ρόναλντ Ρέιγκαν ως προέδρου των ΗΠΑ το 1980 και από την ανάληψη της βρετανικής πρωθυπουργίας από τη Μάργκαρετ Θάτσερ (Margaret Thatcher) ένα χρόνο νωρίτερα. Ελάχιστα λιγότερο σημαντικός ήταν ο ρόλος του Πολ Βόλκερ (Paul Volcker), προέδρου τότε της κεντρικής τράπεζας (FED), που σύνθλιψε τον πληθωρισμό .

Υπήρχαν όμως κι άλλα, ευρύτερα γεγονότα, που διαμόρφωσαν εκείνη την εποχή: η στροφή της Κίνας προς την ελεύθερη αγορά υπό την ηγεσία του Ντενγκ Σιάο Πινγκ (Deng Xiaoping), η κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού μεταξύ του 1989-1991 και το άνοιγμα της Ινδίας, μετά το 1991.

Ο θάνατος του κεντρικού σχεδιασμού, ο θάνατος του ψυχρού πολέμου και -πάνω απ' όλα- η εισροή δισεκατομμυρίων νέων μετόχων στην ταχέως παγκοσμιοποιούμενη διεθνή οικονομία, διαμόρφωσαν κατά μείζονα λόγο εκείνη την εποχή.

Σήμερα, την εποχή της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και της ταυτόχρονης μείωσης των ρυθμών ανάπτυξης σε ολόκληρο τον πλανήτη, ο κόσμος αλλάζει και πάλι. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι ο εγκέφαλος της οικονομίας της αγοράς. Την ώρα που η σωτηρία του κοστίζει τόσο ακριβά, τι μένει όρθιο από την ηχηρή περιφρόνηση του Ρέιγκαν για το κράτος; Την ώρα που το οικονομικό σύστημα χρεοκοπεί, τι μένει όρθιο από την περίφημη «εμπιστοσύνη προς τις αγορές»;

Την ώρα που εξελίσσονται τόσο σημαντικές αλλαγές, μας είναι αδύνατο να εκτιμήσουμε «εν θερμώ» πού οδεύουμε. Εν μέσω της χαοτικής δεκαετίας του '70, ελάχιστοι υπέθεταν πως η νέα εποχή θα σφραγιζόταν από την εξουδετέρωση του πληθωρισμού, την άνθηση του καπιταλισμού, το θάνατο του κομμουνισμού. Το τι θα συμβεί από εδώ και πέρα, εξαρτάται από αποφάσεις που δε λήφθηκαν ακόμα και από κλονισμούς που θα βιώσουμε στο μέλλον.

Το μόνο σίγουρο είναι πως ο συνδυασμός της χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης με μία βαθιά ύφεση -αν όχι και με τίποτα χειρότερο- θα αλλάξουν σίγουρα τον κόσμο. Η νομιμοποίηση των αγορών θα κλονιστεί. Η αξιοπιστία των ΗΠΑ θα μειωθεί. Θα αυξηθεί η σημασία της Κίνας. Ακόμα κι η παγκοσμιοποίηση μπορεί να βουλιάξει. Θα ζήσουμε ταραγμένους καιρούς.

Πώς όμως έφτασε ο κόσμος σε αυτό το σημείο; Βασική αιτία είναι πως η εποχή του φιλελευθερισμού εμπεριείχε εν σπέρματι την αυτοκαταστροφή της: βρισκόταν στην πελώρια αύξηση της κερδοφορίας του χρηματοπιστωτικού τομέα, τη φρενιτική παραγωγή καινοτόμων χρηματοοικονομικών προϊόντων, την άνευ προηγουμένου ανάπτυξη των παγκόσμιων μακροοικονομικών ανισορροπιών, την εκτίναξη του δανεισμού των νοικοκυριών και τη διαμόρφωση «φουσκών» στις τιμές των χρηματιστηριακών τίτλων και των πρώτων υλών.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, στην καρδιά της παγκόσμιας οικονομίας της αγοράς κι επίκεντρο της τρέχουσας θύελλας, το μέσο χρέος του χρηματοπιστωτικού τομέα εκτινάχθηκε από 22% το 1981 σε 117% το τελευταίο τετράμηνο του 2008. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, που εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από το χρηματοπιστωτικό τομέα, το ακαθάριστο χρέος της χρηματοπιστωτικής δραστηριότητας έφτασε το 250% του ΑΕΠ της χώρας!

Η Κάρμεν Ράινχαρτ (Carmen Reinhart) του πανεπιστημίου του Μέριλαντ και ο Κένεθ Ρόγκοφ (Kenneth Rogoff) του Χάρβαρντ θεωρούν πως η εποχή της φιλελευθεροποίησης υπήρξε εξ αρχής μία εποχή συχνότατων οικονομικών κρίσεων, που τον 20ό αιώνα την ξεπέρασε μόνο η δεκαετία του '30. Διαμορφώνονταν επίσης διαρκώς «φούσκες» στις τιμές των χρηματιστηριακών τίτλων και των πρώτων υλών.

Οι κυβερνήσεις των αναπτυσσομένων «αναδυόμενων» κρατών παρενέβησαν δυναμικά για να κρατήσουν φτηνά τα νομίσματά τους και να σωρεύσουν συναλλαγματικά αποθέματα. Δημιουργήθηκαν έτσι πελώρια πλεονάσματα, που ανακυκλώθηκαν στην αγορά χρήματος: μεταξύ του τέλους της δεκαετίας του '90 και του Ιουλίου του 2008, τα αποθέματα αυτά αυξήθηκαν κατά 5.3 τρις δολάρια (4.1 τρις ευρώ).

Στην πελώρια μάζα αυτών των κεφαλαίων προστέθηκαν τα παραδοσιακά πλεονάσματα μιας σειράς αναπτυγμένων κρατών και ια διογκωμένα κέρδη από την εμπορία πετρελαίου. Όλα αυτά τα κεφάλαια κατέληξαν σε μια δράκα πλουσίων κρατών, κυρίως στις ΗΠΑ. Στην κορύφωση του φαινομένου, οι ΗΠΑ απορρόφησαν το 70% του συνόλου των πλεονασμάτων του κόσμου.

Εντωμεταξύ, στις Ηνωμένες Πολιτείες ο δανεισμός των νοικοκυριών έφθασε από το 66% του ΑΕΠ το 1997 στο 100%, δέκα χρόνια αργότερα. Ακόμα περισσότερο αυξήθηκε ο δανεισμός των νοικοκυριών στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτός ο δανεισμός στηρίχτηκε από τη δημιουργία υπέρμετρα ελαστικών καινοτόμων τραπεζικών παραγώγων και (στις ΗΠΑ) από κρατικά προγράμματα.

Παντού, ο χρηματοπιστωτικός τομέας γινόταν όλο και πιο ευφάνταστος. Ο μυθικός επενδυτής Ουόρεν Μπάφετ (Warren Buffett) το 2003 είχε περιγράψει αυτά τα νέα χρηματοπιστωτικά προϊόντα ως «χρηματοοικονομικά όπλα μαζικής καταστροφής». Απεδείχθη πως είχε δίκιο, τουλάχιστο εν μέρει. Διότι τη δεκαετία του 2000 επιπροσθέτως δημιουργήθηκε το λεγόμενο «σκιώδες τραπεζικό σύστημα» όπου η ασφάλεια των συναλλαγών ανετέθη εν πολλοίς σε επισφαλή ενυπόθηκα ομόλογα, σαν τα CDO. Το οικοδόμημα κατάρρευσε το 2007.

Βιώνουμε λοιπόν τη βαθύτερη, εκτενέστερη και πιο επικίνδυνη οικονομική κρίση μετά τη δεκαετία του '30. Όπως έγραψαν σε ένα άρθρο τους οι καθηγητές Ράινχαρτ και Ρόγκοφ «συνήθως οι τραπεζικές κρίσεις προκαλούν μεγάλη πτώση στη διάθεση χρήματος και στην απασχόληση». Σε αυτό συμβάλουν και τα υπερβολικά ελλείμματα. Το συνολικό χρέος στις ΗΠΑ έχει φθάσει στο ιστορικό ρεκόρ του 350% του ΑΕΠ (από το οποίο το 85% είναι ιδιωτικό χρέος), πολύ παραπάνω από το 160% του 1980.

Στα αναμενόμενα αποτελέσματα αυτής της κατάστασης περιλαμβάνονται:

• μεγάλα και παρατεταμένα ελλείμματα σε χώρες με διευρυμένο εμπορικό έλλειμμα, που θα μάχονται να διατηρήσουν την εσωτερική τους ζήτηση
• παρατεταμένη παγκόσμια ύφεση·
• βίαιη προσαρμογή της παγκόσμιας ροής κεφαλαίων·
• κατάρρευση του δολαρίου·
• άνοδο του τιμάριθμου·
• καταφυγή στον προστατευτισμό.
  

Είναι αναμφίβολο πως οι αλλαγές θα υπερβούν την οικονομική σφαίρα. Διαψεύστηκε πλέον η υπόθεση πως τα σύγχρονα χρηματοπιστωτικά συστήματα μεταθέτουν το ρίσκο των συναλλαγών τους σε εκείνους που είναι καλύτερα εξοπλισμένοι να αντεπεξέρθουν. Αυτό που συνέβη στην πραγματικότητα είναι πως το κόστος των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών μεταφέρθηκε μάλλον σε όσους είναι λιγότερα εξοπλισμένοι να το κατανοήσουν. Όπως είπε τον περασμένο Απρίλιο σε μια ομιλία του ο κ. Βόκελ: «για να το πω απλά, το λεγόμενο "νέο" χρηματοοικονομικό σύστημα, παρά τους ταλαντούχους πρωταγωνιστές του, παρά τις πλουσιοπάροχες ανταμοιβές του, απέτυχε να "περάσει" στο τεστ της λειτουργίας του στην αγορά».

Σε ένα πρόσφατο κείμενό του, ο 'Αντριου Χαλντέιν (Andrew Haldane), εκτελεστικός διευθυντής της «τράπεζας της Αγγλίας» υπεύθυνος για την οικονομική σταθερότητα, αποκάλυψε πόσο λίγο κατανοούσαν οι τράπεζες τους κινδύνους που αναλάμβαναν και -υποτίθεται- διαχειρίζονταν. Τονίζει πως οι τράπεζες έπασχαν από «καταστροφική μυωπία» (έτειναν να υποτιμούν τους κινδύνους), δεν αντιλαμβάνονταν τις «δικτυακές εξωτερικότητες» (τις επιπτώσεις που είχαν οι πράξεις ενός τραπεζικού οργανισμού σε ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα) και «αναποδογύρισαν τα κίνητρά τους» (επιβραβεύοντας τους εργοδότες, τιμωρώντας τους φορολογούμενους και τους μετόχους τους).

Μετά την κρίση, θα δούμε δίχως άλλο ένα «λιγότερο αλαζονικό κεφάλαιο», όπως επιθυμούσε ο Ουίνστον Τσόρτσιλ (Winston Churchill) ήδη το 1925. Οι αγορές θα επιβάλουν με βίαιο τρόπο μία νέα, ίσως πρόσκαιρη, πειθάρχηση. Θα υπάρξει αυστηρότερη ρύθμιση.

Λιγότερο σαφές είναι προς τα πού θα στραφούν οι πολιτικοί: θα διαχωριστούν οι εμπορικές τράπεζες από τις επενδυτικές τράπεζες; Θα εξαναγκαστούν να σμικρύνουν οι οργανισμοί που εκτιμώνται πως είναι «πολύ μεγάλοι για να αποτύχουν»; Ακούμε από όλο και περισσότερες κυβερνήσεις εκκλήσεις για στροφή της χρηματοπιστωτικής δραστηριότητας στο εσωτερικό, εθνικό τους χώρο. Αν συμβεί όμως αυτό, το επόμενο βήμα θα είναι η αντιστροφή της τάσης για παγκοσμιοποίηση.

Ο Τσόρτσιλ επίσης καλούσε τη βιομηχανία να γίνει «πιο ουσιαστική». Βραχυπρόθεσμα, πάντως η κατάρρευση των οικονομιών φέρει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα: βυθίζεται παγκοσμίως. Η κρίση επεκτείνεται επίσης σε κάθε πτυχή της πραγματικής οικονομίας και πολλαπλασιάζονται οι εκκλήσεις για βοήθεια.

Από τη στιγμή που το παρόν οικονομικό σύστημα αποδείχτηκε δυσλειτουργικό, για πόσο ακόμα μπορούμε να βασίζουμε τη διεύθυνση των επιχειρήσεών τους στο κριτήριο της μεγιστοποίησης της χρηματιστηριακής τους αξίας; Στο κάτω-κάτω, το ύψος της χρηματιστηριακής αξίας μιας επιχείρησης εξαρτάται από τους χρηματοοικονομικούς οργανισμούς... Όσα συνέβησαν τους τελευταίους δεκαοκτώ μήνες, απέδειξαν πόσο ανόητη ήταν αυτή η ιδέα.

Θα ήταν πολύ καλύτερα, συμπεραίνουν αρκετοί, να επαναφέρουμε στο τιμόνι των επιχειρήσεων τους μάνατζερ και να μην επιτρέπουμε πια να τους υποκαθιστούν οι χρηματοοικονομικοί «παίκτες» ή οι χρηματιστηριακές αγορές.

Είναι επίσης πιθανό να δούμε τις κυβερνήσεις να μπαίνουν στον πειρασμό να προστατεύσουν τις επιχειρήσεις τους από την επιθετικότητα των μετόχων από τα κεφάλαια υψηλής διακινδύνευσης, τις ιδιωτικές επενδυτικές συμμετοχές και λοιπά επενδυτικά σχήματα. Από τη στιγμή που το ελλειμματικό χρηματοοικονομικό σύστημα χάνει την αξιοπιστία, πλήττεται η νομιμοποίηση της ίδιας της λειτουργίας της αγοράς. Αυτό ισχύει ιδίως για το λεγόμενο ελευθεριακό «αγγλοσαξονικό» μοντέλο.

Εξίσου πιθανό είναι να δούμε αλλαγές στο νομισματικό τομέα. Μέχρι τώρα, υπήρχε συναίνεση στο μακροοοικονομικό διαχωρισμό μεταξύ νομισματικής και φορολογικής πολιτικής, με τη μεν δημοσιονομική πολιτική να μπαίνει στον «αυτόματο πιλότο», τη δε νομισματική πολιτική να επικεντρώνεται στην αντιμετώπιση του πληθωρισμού. Τώρα πια όμως, με τα επιτόκια δανεισμού να βρίσκονται κοντά στο... 0%, ο διαχωρισμός μεταξύ νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής δε στέκει πια. Για να χαράξεις τη δημοσιονομική σου πολιτική, θα πρέπει να μπορείς να υπολογίσεις τις τιμές των αγαθών και των πρώτων υλών.

Πολλοί κατηγορούν τον κ. Γκρίνσπαν, το διάδοχο του κ. Βόλκερ στο τιμόνι της FED, πως δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τις δύο «φούσκες» (του χρηματιστηρίου και των ακινήτων) και τη συνεπακόλουθη κατάρρευση. Ο ίδιος συχνά έλεγε πως είναι πιο εύκολο να καθαρίζεις τον τόπο αφού «σκάσει» μια «φούσκα», παρά να διαπιστώνεις πού δημιουργείται η φούσκα και να την εξουδετερώνεις ενώ αυτή αναπτύσσεται. Τον περασμένο Νοέμβριο ο αντιπρόεδρος της FED Ντόναλντ Κον (Donald Kohn) αποκατέστησε την πιο ορθόδοξη άποψη, αλλά με φανερή απροθυμία: «στο φως των αποδεδειγμένων επιπτώσεων των "φουσκών" στην πραγματική οικονομία (που ίσως να γίνονται αισθητές επί χρόνια) οι κεντρικές τράπεζες μάλλον θα πρέπει να προσπαθούν διαρκώς να εκτιμούν τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της πορείας της οικονομίας και να επιτρέπουν την κατάλληλη λελογισμένη πολιτική παρέμβαση εκ μέρους τους». Φυσικά, οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να κάνουν πολύ περισσότερα από αυτό, ρυθμίζοντας περισσότερο και με πιο αποτελεσματικά εργαλεία τη νομισματική πολιτική και την οικονομία.

Η σφοδρή όμως οικονομική κρίση, σε συνδυασμό με την παγκόσμια βαθιά ύφεση (ίσως και με άλλα, πολύ χειρότερα) θα έχουν πολύ σημαντικότερες επιπτώσεις από τα παραπάνω.

Θυμηθείτε τι συνέβη στη «μεγάλη ύφεση» της δεκαετίας του '30. Σε πολλές σημαντικές χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, η ανεργία έφτασε στο 25% της εργατικής δύναμης. Αυτό άλλαξε τον καπιταλισμό και το ρόλο του κράτους για πενήντα χρόνια, ακόμα και στις πλέον φιλελεύθερες δημοκρατίες. Οδήγησε στην κατάρρευση του ελευθέρου εμπορίου, κατοχύρωσε την αξιοπιστία του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού και οδήγησε πολλούς πολιτικούς να επιλέγουν την αυτοδύναμη ανάπτυξη ως τη βασιλική οδό προς την ευημερία.

Αλλά η ύφεση οδήγησε επίσης σε ξενοφοβία και αυταρχισμό. Ο κόσμος, φοβισμένος, μετατράπηκε σε μάζα και διευρύνθηκαν οι διαχωριστικές γραμμές στο εσωτερικό πολλών κοινωνιών. Το 1930, οι εθνικοσοσιαλιστές «ναζί» έλαβαν 18% των ψήφων· δύο χρόνια αργότερα, στο ζενίθ της ύφεσης, το ποσοστό τους έφτασε στο... 37%.

Ήδη είναι ορατές μεγάλες αλλαγές σε ζητήματα όπως ο καθορισμός των αμοιβών. Ακόμα και στις ΗΠΑ ή το Ηνωμένο Βασίλειο ασκείται πλέον ευθέως κρατικός έλεγχος στο ύψος των αμοιβών. Μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο, το αδιανόητο έγινε σύνηθες. Εξίσου οφθαλμοφανείς είναι οι μεγάλες διαφοροποιήσεις στο βαθμό αποδοχής της ανισότητας: μέχρι πρόσφατα, οι μεγάλες αμοιβές ήταν αποδεκτές, ως δείγμα των αυξημένων ικανοτήτων όσων τις λάβαιναν. Θεωρήθηκαν όμως αφόρητες από τη στιγμή που έγιναν συνώνυμες με τη σπατάλη και την ανικανότητα. Η αυξημένη φορολόγηση των πλουσίων ξαναγίνεται της μόδας.

Ένας άλλος τομέας μεγάλων αλλαγών είναι η ασφάλιση. Η μεταφορά των αποθεματικών των ασφαλιστικών ταμείων προς τις χρηματαγορές θα χάσει σε αξιοπιστία, έστω αν, κατά ειρωνικό τρόπο, οι προοπτικές για μακροπρόθεσμη κερδοφορία μοιάζει να αυξάνουν. Οι πολιτικοί, σαν τις αγορές, έχουν μία τάση προς την υπερβολή.

Τι αίτημα για ασφάλεια θα ενισχύσει την κρατική παρέμβαση στις αγορές. Η αύξηση της σημασίας της πολιτικής με τη σειρά της, θα ενισχύσει τη σημασία του κράτους-έθνους εις βάρος της διεθνοποίησης. Αυτό είναι ήδη φανερό στα δημοσιονομικά. Εμφανίζεται επίσης στην αγωνία των κυβερνήσεων να διασώσουν τις ντόπιες επιχειρήσεις τους. Ο προστατευτισμός κατά πάσα πιθανότητα θα επεκταθεί πολύ περισσότερο από ότι βλέπουμε σήμερα: βρισκόμαστε ακόμα στις πρώτες μέρες της κρίσης.

Η κρίση θα πλήξει με ιδιαίτερη σφοδρότητα τις αναδυόμενες οικονομίες: ο αριθμός των ανθρώπων που βρίσκονται σε απόλυτη φτώχεια θα αυξηθεί, οι νέες μεσαίες τάξεις θα μειωθούν και είναι μαθηματικά βέβαιο πως ορισμένες αναδυόμενες οικονομίες θα χρεοκοπήσουν. Θα μειωθεί η εμπιστοσύνη προς τις εθνικές και διεθνείς ελίτ, στις αγορές, ακόμα και στην προοπτική της αύξησης της υλικής ευημερίας, πιθανότατα με καταστροφικές οικονομικές και πολιτικές συνέπειες. Είναι ανάγκη να συμπαρασταθούμε στις αναδυόμενες οικονομίες να αντεπεξέρθουν σε μια κρίση για την οποία, έτσι κι αλλιώς, δε φέρουν την παραμικρή ευθύνη.

Θα υπονομευτεί επίσης σοβαρά η ικανότητα της δύσης γενικά και των Ηνωμένων Πολιτειών ειδικά να επηρεάζουν τις διεθνείς υποθέσεις. Η κατάρρευση των δυτικών χρηματοοικονομικών συστημάτων, την ίδια στιγμή που η Κίνα ανθεί, σηματοδοτεί το επονείδιστο τέλος της λεγόμενης «μονοπολικής στιγμής». Οι δυτικοί πολιτικοί έχουν ανασηκώσει τα μανίκια τους, αλλά η αξιοπιστία τους κείται σε ερείπια. Κανείς πια δεν εμπιστεύεται το δάσκαλο.

Αυτές οι αλλαγές θα υπονομεύσουν την ικανότητα του κόσμου όχι απλά τα διαχειριστεί την παγκόσμια οικονομία, αλλά να αντιμετωπίσει άλλες, πιο κρίσιμες, προκλήσεις: τις επιβουλές κατά των εξασθενημένων κρατών, την τρομοκρατία, την κλιματική αλλαγή, την ανάδυση νέων μεγάλων δυνάμεων.

Εντέλει, είναι πολύ πιθανό να αντιστραφεί ακόμα και η τάση της παγκοσμιοποίησης, από την οποία σήμερα εξαρτόμαστε οι πάντες. Η παγκοσμιοποίηση ήταν μια πολιτική επιλογή. Τις παραμονές του Α' παγκοσμίου πολέμου, είδαμε την παγκοσμιοποίηση εκείνης της εποχής, που εξελισσόταν επί δεκαετίες, να καταρρέει ξαφνικά. Θα μπορούσε να ξανασυμβεί το ίδιο.

Στις 19 Ιουνίου 2007, σε ένα άρθρο μου για το «νέο καπιταλισμό» κατέληγα με την παρατήρηση πως κανείς δεν έχει ακόμα ελέγξει αυτό το σύστημα. Ε, λοιπόν αυτό δεν ισχύει πια: εξετάστηκε -και είναι για πέταμα.

Ο αιώνας του οικονομικού φιλελευθερισμού τελείωσε. Από την άλλη, σε αντίθεση με ότι συνέβαινε τη δεκαετία του '30, δε υπάρχει αξιόπιστη εναλλακτική λύση στην οικονομία της αγοράς και οι ρίζες της διεθνούς συνεργασίας είναι βαθιές.

«Έχω την αίσθηση πως δεν είμαστε πια στο Κάνσας», λέει η Ντόροθι (Dorothy) όταν ένας κυκλώνας την παρασύρει και τη μεταφέρει στη χώρα του Οζ. Ο κόσμος των τελευταίων τριάντα χρόνων χάθηκε. Μένει σε εμάς να προσδιορίσουμε πού μας έχει μεταφέρει ο οικονομικός κυκλώνας που μας παρέσυρε.

*Ο Martin Wolf είναι Βρετανός δημοσιογράφος της FT, πρώην στέλεχος της «παγκόσμιας τράπεζας»