Βέλτιστες πρακτικές πόλεων για το νερό

Των Κων/νου Καπόπουλου και Δημήτρη Μαζιώτη*
Ελληνικό Τεύχος Economist, Φεβρουάριος 2009

Ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι οργανωμένες σύγχρονες κοινωνίες, ιδιαίτερα κατά τον 21ο αιώνα, είναι η διαχείριση του νερού.

Το νερό εκτός από βασικό στοιχείο της ζωής του ανθρώπου, της φύσης και των φυσικών οικοσυστημάτων, αποτελεί σήμερα, κύριο πόρο και μοχλό ανάπτυξης για πολλές οικονομικές δραστηριότητες.

Οι αυξανόμενες ανάγκες και απαιτήσεις για χρήση του νερού, σε συνδυασμό με τη μείωση των διαθεσίμων πόρων, αλλά και η προοδευτική υποβάθμιση των υδατικών πόρων από την αλόγιστη χρήση και την ρύπανση που προέρχεται από τις αρνητικές επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, επιβάλλουν την ανάγκη για ορθολογική αντιμετώπιση της χρήσης του νερού από τον άνθρωπο.

Η συζήτηση για τη διαχείριση του νερού εστιάζεται εν πολλοίς στη λειτουργία των πόλεων, εάν αναλογιστούμε ότι οι σύγχρονες πόλεις έχουν αυξημένες ανάγκες ύδρευσης, από τη στιγμή που αποτελούν τους σημαντικότερους πόλους συγκέντρωσης πληθυσμού και δραστηριοτήτων που καταναλώνουν νερό, χωρίς παράλληλα να διαθέτουν πάντα τα απαραίτητα αποθέματα νερού.

Οι ανάγκες αυτές οφείλονται κατά κύριο λόγο στην αυξημένη κατανάλωση νερού κατ΄ άτομο και τις σημαντικές απώλειες των δικτύων ύδρευσης.

Η δυνατότητα των πόλεων να οριοθετήσουν και τελικά να υιοθετήσουν πολιτικές για την ορθή διαχείριση του νερού ενισχύεται από το γεγονός ότι οι πόλεις διαθέτουν διοικητικές και επιχειρηματικές δομές αλλά και οργανωμένες εκφράσεις των πολιτών, που επιτρέπουν την οικονομική εφαρμογή τεχνολογίας και οργανωτικών μέτρων, ενώ παράλληλα παρουσιάζουν μια εξ’ ορισμού μεγαλύτερη ευελιξία στην αναζήτηση της κατάλληλης στρατηγικής για την ορθολογική διαχείριση του νερού, απ’ ότι οι κεντρικές διοικήσεις των κρατών.

Τις προηγούμενες δεκαετίες, η λογική της προσέγγισης για την εύρεση λύσης στο ζήτημα της υδροδότησης των πόλεων αντιμετωπιζόταν σχετικά μονοδιάστατα, δίνοντας έμφαση στην προσφορά νερού. Με άλλα λόγια το ζητούμενο ήταν η αύξηση των πόρων για την κάλυψη των αναγκών υδροδότησης των δραστηριοτήτων της πόλης, συλλογικών και ατομικών.

Τα τελευταία χρόνια, με τη δυναμική ένταξη της έννοιας της βιωσιμότητας ως βασικής συνιστώσας της αστικής ανάπτυξης, διαγράφηκε μια μετατόπιση του ενδιαφέροντος, δίνοντας έμφαση στη χρήση του νερού. Οι πόλεις αντιλήφθηκαν την ανάγκη για μείωση της χρήσης αντί για την αύξηση της προσφοράς.

Η διαχείριση της χρήσης του νερού αναπτύσσεται σε δύο διαφορετικά επίπεδα: το πρώτο αφορά στη διαχείριση των διαρροών ενώ το δεύτερο στη διαχείριση της ζήτησης του.

Η ειδοποιός διαφορά της νέας προσέγγισης για την ορθολογική διαχείριση του νερού στις πόλεις έγκειται επιπλέον, στα εργαλεία προώθησής της: η διαχείριση του νερού αποτελεί πλέον ένα πολυδιάστατο ζήτημα που εμπλέκει, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο την τεχνολογία, την οικονομία και το περιβάλλον ενώ προσλαμβάνει κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις. Τα εργαλεία προώθησης της συνεπώς είναι τόσο τεχνολογικά και περιβαλλοντικά αλλά και οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά.

Η συζήτηση για τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη και η σημασία της ορθής κατανάλωσης των φυσικών πόρων δημιουργεί το ερώτημα της πρακτικής εφαρμογής της από τις πόλεις.

Πρόκειται για μια διαδικασία η οποία αναπτύσσεται ουσιαστικά σε τρία διαφορετικά επίπεδα:

Tο πρώτο αφορά στη δημιουργία κανόνων για την ορθή κατανάλωση και υποστηρικτικών υποδομών.

Το δεύτερο αφορά στις διαδικασίες και τα κίνητρα για την υιοθέτηση τους από τους πολίτες.

Το τρίτο αφορά στη σωστή ενημέρωση και στη συστηματική διάχυση των ορθών μηνυμάτων έτσι ώστε να αναπτύσσεται η περιβαλλοντική συνείδηση των πολιτών και ως εκ τούτου ολόκληρης της κοινωνίας.

Όπως γίνεται αντιληπτό, η βασική πρωτοβουλία ανήκει στην πόλη και στη διοίκησή της, η οποία επωμίζεται ολόκληρο το βάρος της δημιουργίας των κατάλληλων συνθηκών για την προώθηση της ορθής χρήσης και κατανάλωσης των φυσικών πόρων.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα σχεδιασμού και υλοποίησης προγραμμάτων για τη σωστή διαχείριση του νερού, αποτελούν η πόλη του Όστιν (Η.Π.Α.), της Φορταλέζα (Βραζιλία) και του Τόκιο (Ιαπωνία), πόλεις από διαφορετικές ηπείρους, με διαφορετική κουλτούρα, απαρτιζόμενες από πολίτες με διαφορετικές καθημερινές συνήθειες, οι οποίες έχουν καταφέρει να πρωτοπορούν στη σωστή διαχείριση του νερού, αναπτύσσοντας πρωτοβουλίες στη βάση του τρίπτυχου κανόνες – κίνητρα – ευαισθητοποίηση.

Όστιν, Η.Π.Α.

Η πρωτεύουσα του Τέξας και 16η σε πληθυσμό πόλη των Η.Π.Α. αποτελεί σήμερα μια εκ των πρωτοπόρων παγκοσμίως πόλεων, στο ζήτημα του περιορισμού των διαρροών νερού.

Η ενσωμάτωση της αντιμετώπισης του ζητήματος της έλλειψης του νερού, στη βασική αναπτυξιακή πολιτική της πόλης του Όστιν ξεκίνησε το 1983, με τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού προγράμματος ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης του νερού, που συντέλεσε στην κάλυψη σημαντικού μέρους των αναγκών της πόλης, μέχρι και σήμερα.

Μερικά χρόνια αργότερα, το 1991, η πόλη του Όστιν προώθησε την αλλαγή του κώδικα των υδραυλικών εγκαταστάσεων, θεσπίζοντας ανώτατα όρια γαλονιών ανά χρήση για κάθε νέα τουαλέτα που θα εγκαθείστατο στην πόλη. Παράλληλα δημιούργησε δύο προγράμματα κινήτρων («The Free Toilet Program» και «The Toilet Rebate Program»), προτρέποντας τους πολίτες να αλλάξουν τις παλαιού τύπου τουαλέτες που κατανάλωναν περισσότερο νερό, με νέες, απαλλάσσοντάς τους από τα δημοτικά τέλη.

Τα τελευταία χρόνια, η πόλη του Όστιν έχει αναπτύξει πρωτοποριακά προγράμματα για τη μείωση της χρήσης του νερού, στη βάση κανόνων και κινήτρων για την υιοθέτηση τους από τους πολίτες αλλά και συνεχούς ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης.

Η ουσιαστική αναβάθμιση των προγραμμάτων που αποσκοπούν στη μείωση των διαρροών νερού, σηματοδοτήθηκε με την ανάπτυξη του προγράμματος «Διαχείρισης της Χρήσης του Νερού», το οποίο αφορά σε τρία στάδια κανονισμών για τη χρήση του νερού στην πόλη:

Το πρώτο στάδιο, αφορά στην περίοδο από την 1η Μαίου έως την 30η Σεπτεμβρίου και προβλέπει την απαγόρευση χρήσης ποτιστικών, για τις εμπορικές επιχειρήσεις, κατά τη διάρκεια της ημέρας ενώ παράλληλα ενθαρρύνει τους κατοίκους να συντονιστούν, δημιουργώντας ημερήσιο πρόγραμμα ποτίσματος.

Το δεύτερο στάδιο αφορά τις περιόδους υψηλής κατανάλωσης, κατά βάση στους καλοκαιρινούς μήνες δηλαδή, και προβλέπει τον περιορισμό της χρήσης του νερού σε εξωτερικούς χώρους.

Το τρίτο στάδιο αφορά σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης όπου δημοσιοποιούνται κανονισμοί χρήσης του νερού.

Με τα τρία αυτά στάδια, η πόλη του Όστιν έχει καταφέρει να δημιουργήσει έναν άτυπο κανονισμό χρήσης, ο οποίος ρυθμίζει την κατανάλωση σε περιόδους που είχε εντοπιστεί το βασικό πρόβλημα υπερκατανάλωσης και συνεπώς μείωσης των αποθεμάτων.

Τα τελευταία χρόνια, το Όστιν έχει αναπτύξει μεγάλο αριθμό προγραμμάτων και μέτρων για τη μείωση της χρήσης του νερού. Τα σημαντικότερα απ’ αυτά είναι:

-Έκπτωση δημοτικών τελών για τις επιχειρήσεις και τους ιδιώτες που θα εγκαταστήσουν μηχανισμούς συλλογής βρόχινου νερού. Κίνητρα για την αντικατάσταση φυτών που απαιτούν τη χρήση μεγάλης ποσότητας νερού για τη συντήρηση τους.

-Διαβάθμιση χρέωσης του νερού ανάλογα με τη χρήση και τα μέλη της οικογένειας.

-Δυο προγράμματα εκπαίδευσης για τα δημοτικά σχολεία της πόλης

-Καμπάνια προβολής και ενημέρωσης με τηλεοπτικές διαφημίσεις, ηλεκτρονικά newsletters, ιστοσελίδα.

Η στρατηγική του Όστιν για τη διαχείριση του νερού αποσκοπεί, σύμφωνα με το στρατηγικό πλάνο που δημιούργησε, είναι η μείωση της χρήση κατά 1% κάθε χρόνο, για τα επόμενα 10 χρόνια. Για το λόγο αυτό θεσπίστηκε η Ομάδα Κρούσης για τη Διατήρηση του Νερού, η οποία εισηγήθηκε ένα πλήρες στρατηγικό πλάνο, το οποίο συμπεριλαμβάνει 21 νέα μέτρα και κανονισμούς), που θα οδηγήσουν στην εξοικονόμηση 32.74 εκατομμυρίων γαλονιών νερού που αντιστοιχεί σε 112.2 εκατομμύρια δολάρια.

Φορταλέζα, Βραζιλία

Η 5η σε πληθυσμό πόλη της Βραζιλίας βρίσκεται σήμερα στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως στην εξοικονόμηση χρημάτων από τον έλεγχο των διαρροών νερού, κερδίζοντας 2.5 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο, από την εφαρμογή προγραμμάτων ελέγχου της κατανάλωσης νερού.
Το Κέντρο Ελέγχου Λειτουργίας της πόλης της Φορταλέζα, έχει τη δυνατότητα, μέσα από ένα ηλεκτρονικό σύστημα, να ελέγχει σε πραγματικό χρόνο όλη την κατανάλωση νερού και ενέργειας, τόσο από την πηγή παροχής όσο και σε κάθε επιχείρηση και νοικοκυριό της πόλης.

Το εν λόγω σύστημα ελέγχου παρέχει στο Κέντρο Ελέγχου Λειτουργίας λεπτομερή πληροφόρηση για τη ροή του νερού στην πόλη και για τις διαρροές των δικτύων, ενώ μέσω ενός αυτοματοποιημένου προγράμματος μπορεί να προσαρμόζει τη λειτουργία των αντλιών ανάλογα με τις ανάγκες που ανακύπτουν.

Το ολοκληρωμένο αυτό πρόγραμμα διαχείρισης δημιουργεί τεράστια κέρδη –σε περιβαλλοντικούς και οικονομικούς όρους- από τη στιγμή που μειώνει κατά πολύ τις διαρροές νερού τη στιγμή που δίνει τη δυνατότητα πλήρους ελέγχου του δικτύου ύδρευσης σε πραγματικό χρόνο.

Τόκιο, Ιαπωνία

Το Τόκιο βρίσκεται σήμερα στην πρώτη θέση παγκοσμίως στη μείωση των διαρροών νερού, διατηρώντας ένα από τα πιο αποτελεσματικά συστήματα διαχείρισης νερού, μειώνοντας την κατασπατάληση νερού από 150 εκατομμύρια σε 68 εκατομμύρια κυβικά μέτρα, τα τελευταία δέκα χρόνια.
Έχοντας αναπτύξει ένα πρόγραμμα διόρθωσης των ζημιών του δικτύου νερού, την ίδια ημέρα, κατάφερε να μειώσει το ποσοστό διαρροών από το 20% το 1956 σε 3.6% το 2006.

Το δίκτυο ύδρευσης του Τόκιο παρέχει περίπου 5 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού κάθε ημέρα στους 12 εκατομμύρια κατοίκους της πόλης. Οι πηγές παροχής του νερού είναι τέσσερα ποτάμια που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή και μέσω ενός δικτύου υπόγειων αγωγών συνολικού μήκους 25.262 χιλιομέτρων καλύπτεται το σύνολο των αναγκών κατανάλωσης νερού της πόλης.

Το σύστημα εξοικονόμησης της κατανάλωσης στηρίζεται στον έλεγχο του δικτύου ύδρευσης και πιο συγκεκριμένα στην άμεση αποκατάσταση των βλαβών και των δυσλειτουργιών, προλαβαίνοντας με τον τρόπο αυτό και τις παράπλευρες βλάβες που μπορεί να προκληθούν στο σύνολο του δικτύου. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η άμεση αντιμετώπιση των βλαβών έχει μειώσει τα περιστατικά από 58.000 το 1985 σε 21.000 το 2005.

Εκτός από την αποτελεσματική αντιμετώπιση των διαρροών, η πόλη του Τόκιο έχει αναπτύξει ένα νέο πρόγραμμα, υπό τον τίτλο "Tokyo Waterworks Management Plan 2007", με σκοπό όχι μόνο την εφαρμογή του στην πόλη του Τόκιο αλλά και την εξαγωγή του σε όλες τις ενδιαφερόμενες πόλεις.

Η επιδίωξη της προώθησης των στρατηγικών βιώσιμης ανάπτυξης στις πόλεις, που θα εναρμονίζει τους στόχους της οικονομικής ανάπτυξης, της κοινωνικής ισορροπίας και της προστασίας του περιβάλλοντος για το παρόν και το μέλλον, βρίσκεται στην καρδιά της προσέγγισης για την ορθή διαχείριση του νερού στις πόλεις.

Η προσπάθεια που συντελέστηκε για πολλές δεκαετίες, για την αύξηση των πόρων οδήγησε κατά κάποιο τρόπο σε αδιέξοδα, αν αναλογιστούμε τις συγκρούσεις που δημιουργούσε ανάμεσα στους μεγάλους καταναλωτές νερού, δηλαδή τις πόλεις, και τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας όπως η γεωργία, η κτηνοτροφία, η βιομηχανία και η ενέργεια, οι οποίοι έβλεπαν να μειώνεται κατά πολύ η δυνατότητα κάλυψης των αναγκών τους.

Η μετατόπιση των στόχων –αλλά και των εργαλείων- της ορθολογικής διαχείρισης του νερού προς τη μείωση της κατανάλωσης και την ελαχιστοποίηση των διαρροών, ιδιαίτερα στις πόλεις, ευθυγραμμίζεται πλήρως με τη λογική της αειφορίας.

Η πολιτική για το νερό στις πόλεις οφείλει πλέον να αφορά όλο και περισσότερο την ποιότητα και τα πρότυπα ζωής των κατοίκων αλλά, παράλληλα, και την οικονομική ανταγωνιστικότητα της ίδιας της πόλης, κάτι που οδηγεί στην αναγκαιότητα δημιουργίας και ανάπτυξης ενός αποτελεσματικού προτύπου οργάνωσης ενός συστήματος αστικής διοίκησης όπου συμπεριλαμβάνει και το νερό.

* Οι Κων/νος Καπόπουλος και Δημήτρης Μαζιώτης είναι πολιτικοί επιστήμονες και μέλη της διεύθυνσης του Φόρουμ Αγορά Ιδεών. Αναδημοσιεύουμε το άρθρο ύστερα από άδεια των συγγραφέων.