Το τέλος του άπληστου καπιταλισμού (;)

Το 1987 στην κινηματογραφική ταινία Wall Street, ο Michael Douglas υποδύεται τον αλαζόνα χρηματιστή Gordon Gecko, ο οποίος με το πανάκριβο κοστούμι και το μπριγιαντινέ μαλλί, κηρύττει προς τους μετόχους της εταιρείας το καπιταλιστικό δόγμα της εποχής των γιάπηδων.

«Η απληστία είναι καλή. Η απληστία είναι σωστή και δίκαιη. Η απληστία πετυχαίνει αποτελέσματα… Η απληστία… αποτελεί την κινητήριο δύναμη της εξέλιξης…είναι το ίδιο το πνεύμα της εξέλιξης. Η απληστία, να με θυμάστε, δεν θα σώσει μόνο την Teldar Paper, αλλά και την άλλη μεγάλη προβληματική επιχείρηση που χρειάζεται σήμερα εξυγίανση, τις ΗΠΑ!» (Greed is good full video)

Διευθυντικά στελέχη, μάνατζερς, επενδυτές και χρηματιστές σαν τον Gecko, πέρασαν εκατοντάδες χιλιάδες από τις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘90 και στις αρχές του 21^ου αιώνα.

Το 2002 οι παρενέργειες της απληστίας αποκαλύφθηκαν. Βοήθησε σ’ αυτό μια σειρά από επιχειρηματικά σκάνδαλα που αφορούσαν τη νόθευση των εταιρικών κερδών από διευθυντικά στελέχη και μάνατζερ μεγάλων επιχειρήσεων που, όντας οι ίδιοι κάτοχοι stock options, είχαν θέσει ως στόχο τους την με κάθε μέσο αύξηση της αξίας των εταιρικών μετοχών. Ακόμη κι αν αυτό σήμαινε εξαπάτηση των επενδυτών. Όπερ και εγένετο. Επιχειρήσεις κολοσσοί όπως η ENRON άρχισαν να παίρνουν την κάτω βόλτα με τελική κατάληξη την κατάρρευση λίγα χρόνια αργότερα, στέλνοντας κάποιους στη φυλακή, αλλά και χιλιάδες εργαζόμενους στο σπίτι τους.

Το 2002, όμως, ο άπληστος καπιταλισμός τύπου Gecko, πέρα από την τιμωρία που του επιφύλαξε η ίδια η ζωή, δέχτηκε επίσης ένα πρώτο ισχυρό ιδεολογικό ράπισμα εκ των έσω.

Όχι από κάποιον τυχαίο σχολιαστή, δημοσιογράφο, super-liberal διανοούμενο τύπου Τσόμσκι ή πολιτικό του κόμματος των Δημοκρατικών, αλλά από την επίσημη φωνή του αμερικάνικου καπιταλισμού, του τότε επικεφαλής της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ, Alan Greenspan (Ομιλία στην Επιτροπή Τραπεζικών Υποθέσεων US Senate 2002).

«Η απληστία μεταδίδεται σαν αρρώστια στην επιχειρηματική μας κοινότητα… Η απάτη και η νόθευση των εταιρικών λογαριασμών είναι καταστροφική για την ελεύθερη αγορά και γενικότερα για την ίδια την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας μας… Η ομαλή λειτουργία της αγοράς εξαρτάται σε κρίσιμο βαθμό από το επίπεδο εμπιστοσύνης – εμπιστοσύνη στους συναδέλφους μας κι εμπιστοσύνη σ’ αυτούς με τους οποίους συναλλασσόμαστε… Τα τελευταία χρόνια μέτοχοι και επενδυτές θα είχαν προστατευτεί από την παραπληροφόρηση και την παραχάραξη των πραγματικών δεδομένων, εάν κάποιος από τους θεσμούς που διασφαλίζουν τη σωστή αξιολόγηση των επιχειρήσεών μας είχε κάνει σωστά τη δουλειά του. Κανείς όμως δεν την έκανε. Δικηγόροι, ελεγκτές, διοικητικά συμβούλια, αναλυτές, μεγάλοι θεσμικοί επενδυτές, ρυθμιστικές αρχές, όλοι απέτυχαν για διαφορετικούς λόγους ο καθένας να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου σ’ αυτούς οι οποίοι παραβίαζαν το επίπεδο εμπιστοσύνης στην κοινωνία μας.»

Μ’ αυτή την τοποθέτηση από πλευράς Greenspan καταρρίφθηκε επίσημα και εκ των έσω ο μύθος πάνω στον οποίο οικοδομήθηκε μια επιχειρηματική και επενδυτική κουλτούρα ολόκληρων δεκαετιών. Ότι η απληστία είναι σε θέση να δημιουργεί αενάως πλούτο. Τουναντίον αποδείχτηκε ότι η απληστία τελικά καταστρέφει τον πλούτο, θέτοντας παράλληλα σε άμεσο κίνδυνο τη σταθερότητα της οικονομίας και τη συνοχή της κοινωνίας.

Τότε κανείς δεν πήρε στα σοβαρά το μήνυμα του επικεφαλής της Fed. Το πάρτυ συνεχίστηκε.

Από το 2002 και μετά η αμερικανική οικονομία πέρασε σε μια δεύτερη φάση απληστίας. Την απληστία των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, όπως αυτή εκφράστηκε μέσα από τον ανεξέλεγκτο ανεύθυνο δανεισμό πολιτών που δεν είναι σε θέση να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους. Τράπεζες και ασφαλιστικές εταιρείες πήραν τη σκυτάλη, κι από τα corporate scandals η αμερικάνικη οικονομία πέρασε στη φάση των επισφαλών δανείων και των subprimes με τα γνωστά καταστροφικά αποτελέσματα που βιώνουμε σήμερα.

Τι έχει συμβεί; Την απάντηση έδωσε και πάλι ο Greenspan:

«Δεν είναι ότι ξαφνικά οι άνθρωποι σήμερα έγιναν περισσότερο άπληστοι σε σχέση με τις παλιότερες γενιές. Είναι ότι οι δρόμοι της απληστίας μετετράπησαν σε λεωφόρους.»

Φυσικά! Η απληστία υπήρχε και πάντα θα υπάρχει. Το θέμα είναι κατά πόσο μπορεί να χαλιναγωγηθεί και να μετατραπεί σε δημιουργική δύναμη. Σ’ αυτό βέβαια ο ίδιος ο Greenspan δε είχε ιδιαίτερη συμβολή. Ως επικεφαλής της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ δεν φρόντισε να κρούσει εγκαίρως και μεγαλόφωνα τον κώδωνα του κινδύνου στις τράπεζες που μοίραζαν αφειδώς subprimes, ενώ παράλληλα έδινε το λάθος σήμα στην αγορά διατηρώντας τα επιτόκια σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα.

Έτσι ένα σύνολο παραγόντων, η επιχειρηματική κουλτούρα, η δομή κινήτρων στην οικονομία, το θεσμικό πλαίσιο, οι πολιτικές επιλογές των κυβερνώντων και των ρυθμιστικών αρχών, συντέλεσαν στη διάνοιξη μιας τεράστιας Λεωφόρου της Απληστίας, η οποία τελικά οδήγησε στην κατάρρευση της Wall Street και την παγκόσμια οικονομική κρίση που παρακολουθούμε αυτές τις μέρες.

Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, αισθανόμαστε αισιόδοξοι. Συμβαίνουν γύρω μας σημαντικές αλλαγές. Η καπιταλιστική τάξη πραγμάτων δεν θα καταρρεύσει, θα αλλάξει όμως μορφή το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο στις ΗΠΑ και κατ’ επέκταση και αλλού. Η δημιουργική καταστροφή του ανεξέλεγκτου, χρηματιστικού καπιταλισμού των τελευταίων δεκαετιών, σε συνδυασμό με τη διαφαινόμενη πολιτική αλλαγή στο εσωτερικό της υπερδύναμης, θέτουν προϋποθέσεις για έναν νέο οικονομικό κύκλο, ευελπιστούμε με ριζικά διαφορετικά χαρακτηριστικά σε σχέση με πριν. Η απληστία όσο υπάρχουν άνθρωποι δεν θα εξαλειφθεί, ο άπληστος καπιταλισμός τύπου Gecko, όμως, είναι καιρός να τελειώνει. Έχουμε ανάγκη από νέα θεσμικά εργαλεία.