Κρίση και ευκαιρία έχουν το ίδιο ιδεόγραμμα

Του Γιάννη Βούλγαρη*
Τα Νέα, 11 Οκτωβρίου 2008

Στα κινέζικα κρίση και ευκαιρία έχουν το ίδιο ιδεόγραμμα. Αισιόδοξη εκδοχή και ενίοτε πραγματική. Χρήσιμη πάντως σήμερα που όλοι αναρωτιόμαστε πως θα βγει ο κόσμος μας από την κρίση. Το ερώτημα είναι αν ζούμε το τέλος μιας εποχής: του νεοφιλελεύθερου κύκλου που άνοιξε τη δεκαετία του 80.

Το πραγματικό στοίχημα είναι αν η κρίση θα γίνει ευκαιρία ώστε η κοινωνία και η οικολογία να αναπλαισιώσουν την οικονομία επιβάλλοντας τις δικές τους προτεραιότητες και συμβατότητες; Τέλος εποχής δεν σημαίνει επιστροφή στα προηγούμενα (Κέινς, εθνικά εργαλεία ρύθμισης, εθνική σοσιαλδημοκρατία ή Αριστερά). Όπου ακούτε πολλές «επιστροφές», κρατάτε μικρό καλάθι. Η ιστορική εμπειρία είναι σπουδαίος δάσκαλος, όχι όμως για επαναλήψεις.

Ο κόσμος προχωράει, προς το καλό ή το κακό. Η κρίση δημιουργεί συνθήκες για την ανάκαμψη των προοδευτικών δυνάμεων μεσοπρόθεσμα. Κατ΄ αρχάς, γιατί εξέπεμψε κραυγαλέα μηνύματα με παρατεταμένες ιδεολογικές επιπτώσεις.

Μήνυμα ταξικό. Το κράτος της αμερικανικής Νέας Δεξιάς βρήκε σε μια μέρα 700 δισ. για να σώσει την οικονομία από τους κερδοσκόπους, ενώ θεωρεί «κομμουνιστικό» το κοινωνικό πρόγραμμα υγείας που κοστίζει 50 δισ. Ο Μαρξ με το κεφάλι κάτω και τα πόδια επάνω. Σοσιαλισμός για τους πλούσιους, καπιταλισμός για τους φτωχούς.

Μήνυμα παγκόσμιο. Το 1997 όταν εκδηλώθηκε η «κρίση των ασιατικών αγορών», οι δυτικοί με πρώτους τους Αμερικανούς, κατακεραύνωναν τον crony capitalism των «υπανάπτυκτων» και τις κερδοσκοπικές - πελατειακές πρακτικές του. Οι χθεσινοί επικριτές αποδεικνύονται σήμερα θιασώτες του rogue capitalism, κατά τον σαρκαστικό χαρακτηρισμό του Κρούγκμαν, με πρακτικές ακόμα πιο εγκληματικές. Μετά τη σημερινή κρίση, δύσκολα θα μπορούν να κουνάνε επιτιμητικά το δάκτυλο στους «υπανάπτυκτους».

Μήνυμα ευρωπαϊκό. Η κρίση έδειξε πόσο αναγκαία είναι η Ευρώπη αλλά και πόσο παρούσες είναι οι ενδογενείς τάσεις διάλυσης. Μετά την κρίση, η ευρωπαϊκή υπόθεση μπορεί να πάρει νέα τροπή.

Μήνυμα ηθικο-κοινωνικό. Η αίσθηση του μέτρου που εδράζεται στην εργασία και στην πραγματική παραγωγή (υλική ή άυλη) κερδίζει έναντι του κερδοσκοπικού πλουτισμού και της αεριτζίδικης αήθειας. Οι συμβολισμοί και τα μηνύματα είναι όμως έπεα πτερόεντα, αν δεν συναρθρωθούν με συνολικότερες αλλαγές συσχετισμών ισχύος. Ποιες αλλαγές προμηνύονται;

Η κρίση θα επισφραγίσει τον πολυκεντρικό χαρακτήρα του παγκόσμιου συστήματος προκαλώντας σημαντική μετατόπιση ισχύος προς τις χώρες της Άπω Ανατολής. Λίγα μόλις χρόνια πριν, ακούγαμε συνεχώς την άποψη «παγκοσμιοποίηση ίσον εξαμερικανισμός». Ψευδέστατο. Η παγκοσμιοποίηση συμπαρέσυρε την ήδη από τότε τρικλίζουσα αμερικανική ηγεμονία. Ό,τι δεν θα κατάφερνε από μόνη της η παγκοσμιοποίηση, το συμπλήρωσε η στρατηγικά μυωπική, ακραία ταξική και ηλιθίως εθνικιστική πολιτική της Νέας Δεξιάς του Μπους.

Η προαγγελία της εκθρόνισης των ΗΠΑ είχε δοθεί όταν η «ριγκανική επανάσταση» μετέτρεψε τη χώρα σε παγκόσμιο οφειλέτη που αποφάσισε να ζει υπερπολυτελώς, δανειζόμενος από τον υπόλοιπο κόσμο. Πρόσκαιρα ο ρόλος αυτός έμοιαζε λειτουργικός αφενός για την Αμερική που εξασφάλιζε επίπεδα ευημερίας πολύ πάνω από τις πραγματικές της δυνάμεις, αφετέρου για τον υπόλοιπο κόσμο, ο οποίος κέρδιζε δανείζοντας την Αμερική που απορροφούσε τις εξαγωγές του.

Η λειτουργία των ΗΠΑ σαν «κεϊνσιανού πνεύμονα» της παγκόσμιας οικονομίας όπως λεγόταν, ενίσχυσε τη ροπή στη χρηματιστική υπερβολή, στον ιδιωτικό υπερδανεισμό των Αμερικανών. Η έλευση Μπους αύξησε εκθετικά τις αρνητικές ροπές καταργώντας ελέγχους, αφήνοντας αχαλίνωτη την κερδοσκοπική φαντασία των χρηματιστικών κέντρων και επιβαρύνοντας από την άλλη τα δημόσια οικονομικά με τη μείωση της φορολογίας των πλούσιων και το τεράστιο κόστος του πολέμου στο Ιράκ. Εξάλλου, όπως συνέβη και σε άλλες χώρες, η παγκοσμιοποίηση προκάλεσε εσωτερικές διαφοροποιήσεις και πολώσεις στην αμερικανική κοινωνία, με πολιτικό αποτέλεσμα να φέρει στην επιφάνεια και στην εξουσία το πρόσωπο μιας επαρχιώτικης, αλαζονικής και άξεστης Αμερικής, ανάξιας να ανταποκριθεί στον ρόλο του παγκόσμιου ηγεμόνα ή ρυθμιστή.

Συμπέρασμα: οι ΗΠΑ μετά την κρίση θα αναγκαστούν να προσαρμοστούν σε έναν πολυκεντρικό κόσμο στον οποίο θα έχουν κερδίσει πολλούς πόντους οι «πραγματικοί» παραγωγοί της Ασίας (Κίνα, Ινδία, ΝΑ Ασία). Αυτοί μπορεί να περάσουν πιο μαλακά την παγκόσμια ύφεση, εκμεταλλευόμενοι τα τεράστια περιθώρια ανάπτυξης της εσωτερικής τους αγοράς στην οποία καθημερινά προστίθενται μερικά εκατομμύρια καταναλωτών επιπέδου μεσαίας τάξης.

Ωφελημένοι θα είναι επίσης οι Άραβες πετρελαιάδες και δευτερευόντως η Ρωσία. Ως συνήθως η Ευρώπη συνοδεύεται από ερωτηματικό. Οι πρώτες αντιδράσεις των Ευρωπαίων ηγετών εικονογραφούν το πρόβλημά της, καθώς κινούνται παραζαλισμένα μεταξύ της ανάγκης υπερεθνικού συντονισμού και του προβαδίσματος της εθνικής διαχείρισης.

Μεταβολές θα εκδηλωθούν πιθανότατα και στο κοινωνικο-ταξικό επίπεδο. Η αποδυνάμωση και η δυσφήμηση του «καπιταλισμού- καζίνο» θα οδηγήσει σε αλλαγές ισχύος στο εσωτερικό των κυρίαρχων εθνικών και υπερεθνικών κοινωνικών συνασπισμών. Θα αποδυναμωθούν οι έως χθες πανίσχυρες κερδοσκοπικές- χρηματιστικές μερίδες και θα ενισχυθούν οι συνδεδεμένες με την «πραγματική» παραγωγή. Η αλλαγή μπορεί να μην έχει θεαματικές διαστάσεις, αλλά δεν είναι καθόλου αδιάφορη από πολιτική άποψη. Θα δημιουργήσει καλύτερους κοινωνικούς συσχετισμούς για την αναδιάταξη των σχέσεων κράτους- αγοράς, δημόσιουιδιωτικού τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο.

*O Γιάννης Βούλγαρης είναι καθηγητής στο τμήμα πολιτικής επιστήμης και ιστορίας του Παντείου πανεπιστημίου. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Τα Νέα στις 11 Οκτωβρίου 2008.