Η φωτεινή πλευρά της κρίσης

By Fareed Zakaria*

Newsweek, 20-10-2008

Μετάφραση G700

Η κρίση υποχρεώνει τις ΗΠΑ να έρθουν αντιμέτωπες με τις «κακές συνήθειες» που καλλιέργησαν τις τελευταίες δεκαετίες. Αν μπορέσουν να κόψουν αυτές τις συνήθειες, το σημερινό άχθος θα μετατραπεί σε μελλοντικά κέρδη.

Μερικοί από εμάς, ιδιαίτερα όσοι είμαστε κάτω των 60, αναρωτιόμασταν πάντα πως θα ήταν να ζήσουμε ένα κοσμοϊστορικό γεγονός σαν αυτά που διαβάζουμε στα βιβλία ιστορίας. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 είναι ένα τέτοιο γεγονός. Μπορεί να συγκριθεί με τις μεγάλες κρίσεις του 1907 και του 1929, χωρίς ακόμα να γνωρίζουμε επακριβώς τις πραγματικές επιπτώσεις που θα έχει στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, στην οικονομία και στην κοινωνία συνολικά.

Βάζω στοίχημα ότι στο τέλος οι κυβερνήσεις του κόσμου θα κερδίσουν τη μάχη ενάντια στο φόβο. Έχουν στη διάθεσή τους απεριόριστα εργαλεία, ιδιαίτερα αν δράσουν συντονισμένα. Μπορούν να εθνικοποιήσουν εταιρίες, να ορίσουν ημέρες αργίας, να κλείσουν τα χρηματιστήρια για ολόκληρες εβδομάδες, να εξαγοράσουν χρέη και αξίες, να επαναδιαπραγματευθούν στεγαστικά δάνεια. Πρωτίστως, όμως, η αμερικανική κυβέρνηση μπορεί να τυπώσει χρήμα.

Δεν χωράει αμφιβολία, ότι όλα αυτά τα εργαλεία έχουν σοβαρές και δισεπίλυτες μακροπρόθεσμες συνέπειες. Ακόμα κι έτσι όμως, μια πιθανή κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος φαντάζει μία πολύ χειρότερη εναλλακτική. Και για τη στήριξή του, τόσο η εκτελεστική όσο και η νομοθετική εξουσία στις Η.Π.Α. φαίνεται να έχουν αναγνωρίσει πως πρέπει να εξαντλήσουν όλα τα περιθώρια δράσης. Παρ’ όλα αυτά, σημαντικά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Πόσος καιρός θα περάσει μέχρι τα σχέδια διάσωσης των πολιτικών αρχίσουν να επιδρούν θετικά; Μέχρι που θα πρέπει να φτάσουν οι κυβερνήσεις για να σταματήσει η πτώση; Ποιο θα είναι το κόστος τελικά;

Είναι βέβαιο ότι σε κάποιο σημείο ο πανικός που κυρίευσε τις αγορές παγκοσμίως τις προηγούμενες εβδομάδες θα σταματήσει και η κοινή λογική θα επιστρέψει στην οικονομία. Αυτό φυσικά δε σημαίνει και την αυτόματη επιστροφή σε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, σίγουρα όμως σημαίνει πιο υγιείς αγορές και αποκατάσταση της ψυχικής μας ισορροπίας.

Πίσω από τα μαύρα σύννεφα που έχουν μαζευτεί πάνω απ’ την παγκόσμια οικονομία βλέπω μια ηλιαχτίδα. Η κρίση υποχρεώνει τις Η.Π.Α. να έρθουν αντιμέτωπες με τις «κακές συνήθειες» που καλλιέργησαν τις τελευταίες δεκαετίες. Αν μπορέσουν να κόψουν αυτές τις συνήθειες, το σημερινό άχθος θα μετατραπεί σε μελλοντικά κέρδη.

Από το 1980 ως σήμερα ο μέσος Αμερικάνος καταναλώνει περισσότερο από όσα παράγει. Και για να καλύψει τη διαφορά δανείζεται. Δυο δεκαετίες «εύκολου χρήματος» και «ευρηματικών» χρηματοοικονομικών προϊόντων έπεισαν τους καταναλωτές ότι μπορούν να δανειστούν οποιοδήποτε ποσό για οποιοδήποτε σκοπό. Η αγορά ενός μεγαλύτερου σπιτιού, μιας καλύτερης τηλεόρασης, ενός γρήγορου αυτοκινήτου χωρίς τα απαιτούμενα χρήματα έγινε εύκολη υπόθεση. Μια πιστωτική κάρτα και μια υποθήκη ήταν αρκετά για να χρηματοδοτήσουν όλα μας τα όνειρα ακόμα και τις πιο τρελές φαντασιώσεις. Και όσο οι φαντασιώσεις αυξάνονταν και τα όνειρα γίνονταν μεγαλύτερα τόσο διογκώνονταν τα χρέη των νοικοκυριών. Από $680 δισεκατομμύρια το 1974, σε $7 τρισεκατομμύρια το 2001 και σε $14 τρισεκατομμύρια σήμερα. Μέσα σε εφτά μόλις χρόνια έχουμε διπλασιασμό του χρέους των νοικοκυριών. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μέσο νοικοκυριό κατέχει σήμερα 13 πιστωτικές κάρτες και καθυστερεί τις πληρωμές στο 40% αυτών, ενώ το 1970 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 6%.

Όμως αυτή η συμπεριφορά του μέσου Αμερικανού είναι μάλλον αθώα αν συγκριθεί μ’ αυτή της κυβέρνησής του. Κάθε πόλη, κάθε κομητεία, κάθε πολιτεία επιδιώκει διαχρονικά τη συντήρηση και επέκταση των δημόσιων υποδομών, υπηρεσιών και προγραμμάτων, χωρίς όμως να αυξάνει τη φορολογία. Πώς τετραγωνίζεται λοιπόν ο κύκλος; Για να πετύχουν αυτόν τον ουσιαστικά ανέφικτο στόχο οι κυβερνώντες κατέφευγαν στο δανεισμό, χρησιμοποιώντας όλο και πιο «προηγμένα» χρηματοοικονομικά εργαλεία, όπως η εγγύηση κρατικών ομολόγων με μελλοντικά έσοδα από φορολογία και κρατικούς λαχνούς. «Έχει γίνει πλέον συνήθης τακτική η τιτλοποίηση του κόστους πολλών μελλοντικών δημόσιων έργων» λέει ο Chris Edwards του Cato Institute. Η λογική είναι ότι με αυτό τον τρόπο οι φορολογούμενοι απαλλάσσονται βραχυπρόθεσμα από το κόστος αφού το μόνο που πρέπει να πληρώσουν τώρα είναι οι τόκοι. Αυτή η τακτική όμως σύμφωνα με τον Edwards εκτοξεύει το πραγματικό κόστος των έργων γιατί ενσωματώνονται σε αυτό οι τόκοι και δημιουργούνται διάφορες προσαυξήσεις.

Το πρόβλημα όμως δεν είναι μόνο οι πολιτικές σε τοπικό επίπεδο. Υπό τον Alan Greenspan, η κεντρική τράπεζα των Η.Π.Α. πάντα απέφευγε το πολιτικό κόστος ακόμα και σε περιόδους κρίσεων. Κρίση της ρώσικης οικονομίας το 1998; Μείωση των επιτοκίων. Ανησυχία για τον «ιό της χιλιετηρίδας»; Μείωση των επιτοκίων. Πτώση του NASDAQ; Μείωση των επιτοκίων. Επιβράδυνση της οικονομίας μετά την 11/9; Μείωση των επιτοκίων. Οποιοδήποτε και να ήταν το πρόβλημα η συνταγή ήταν πάντα η ίδια. Περισσότερο χρήμα στην αγορά για να «αναζωογονηθεί» η οικονομία. Τελικά το σκάσιμο της φούσκας στη στεγαστική αγορά απέδειξε ότι αυτή η συνταγή απέτυχε παταγωδώς.

Ολόκληρη η χώρα «συνέργησε» σε μια μεγάλη απάτη. Όπως λέει και ο οικονομολόγος Jeffrey Sachs: «Θέλαμε υποδομές και κοινωνικές υπηρεσίες, χωρίς να θέλουμε να πληρώσουμε για αυτές» Έτσι, ο δανεισμός έγινε η μόνιμη διέξοδος από τα προβλήματά μας. Το 1990 το εθνικό χρέος ήταν $3 τρις. Μέχρι το 2000 είχε σχεδόν διπλασιαστεί στα 5,75 τρις και τώρα έχει φτάσει στα 10,2 τρις. Μέχρι και οι διαχειριστές του «ρολογιού του δημόσιου χρέους» στη Νέα Υόρκη αποφάσισαν να αγοράσουν καινούργιο ρολόι από το 2009 αφού το παλιό δεν χωράει τα 11 πλέον ψηφία του δημόσιου χρέους.

Η «μόχλευση» (leverage) είναι μια ευφάνταστη λέξη που χρησιμοποιούν στη Wall Street για το χρέος. Αυτή η λέξη βρίσκεται στην καρδιά της σημερινής κρίσης. Όπως εξηγεί χαρακτηριστικά ο Warren Buffett: «Η μόχλευση είναι ο μοναδικός τρόπος που μπορεί να οδηγήσει έναν έξυπνο άνθρωπο στη χρεοκοπία… Μπορεί κανείς να κάνει πολλές σωστές κινήσεις και χρησιμοποιώντας μόχλευση να γίνει πολύ πλούσιος. Αν όμως κάνει έστω και μια λάθος κίνηση η μόχλευση μπορεί να τον οδηγήσει στη πλήρη καταστροφή, διότι ό,τι και να πολλαπλασιάσεις με 0 κάνει 0. Αν όμως βλέπεις γύρω σου όλους τους άλλους να το κάνουν επιτυχημένα, όπως το κάνεις και εσύ, εφησυχάζεις και μετά λες γιατί να μη πάω λίγο παραπέρα; Είναι σαν να βρίσκεσαι στο χορό της Σταχτοπούτας. Όλα μοιάζουν ρόδινα και όσο περνάει η ώρα γίνονται καλύτερα, οι άνθρωποι, η μουσική, κανείς δε θέλει να φύγει στις 12 παρά τέταρτο. Όλοι αποφασίζουν να φύγουν στις 12 παρά δύο λεπτά. Τα πρόβλημα όμως είναι ότι στον τοίχο δεν υπάρχουν ρολόγια. Και όλοι πιστεύουν ότι μπορούν να το τραβήξουν λίγο πιο πέρα.

Τελικά, αν μάθαμε κάτι από αυτή τη κρίση, δεν είναι τίποτα άλλο από έναν απλό και παλιό κανόνα των οικονομικών: τίποτα δεν είναι δωρεάν. Για να αποκτήσεις κάτι πρέπει να το πληρώσεις. Το χρέος βέβαια δεν είναι απαραίτητα κάτι κακό. Βρίσκεται στην καρδιά του μοντέρνου καπιταλισμού αρκεί να το χρησιμοποιήσεις υπεύθυνα. Όμως η συστηματική απόκρυψη τεράστιων χρεών μέσω πολύπλοκων χρηματοοικονομικών εργαλείων είναι μια ανεύθυνη συμπεριφορά.

Κάποτε θα ερχόταν η στιγμή που η δημιουργική λογιστική θα τελείωνε, που οι καταναλωτές θα σταματούσαν να χρησιμοποιούν τα σπίτια τους ως τράπεζες για να ξοδεύουν χρήμα που στη πραγματικότητα δεν έχουν, που η κυβέρνηση θα έπρεπε να αντιμετωπίσει τα τεράστια χρέη της. Αυτή η στιγμή έφτασε και οι Η.Π.Α. (όπως και άλλες υπερδανεισμένες κοινωνίες του πλανήτη) έχουν πλέον φτάσει στο χείλος του γκρεμού. Όμως, αν όλοι αντιδράσουμε αλλάζοντας τη συμπεριφορά μας αισθητά, ίσως τελικά να έχουμε να κάνουμε με ευλογία που ήρθε με τη φορεσιά της κρίσης.

Βραχυπρόθεσμα, όλα τα μέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης κάνουν την ανάληψη μεγαλύτερων χρεών και υποχρεώσεων από τις κυβερνήσεις αναγκαία. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να καταφύγουμε για άλλη μια φορά στη λύση των φοροαπαλλαγών για τη τόνωση της οικονομίας. Αυτός δεν είναι παρά ένας τεχνητός τρόπος για να «συνεχιστεί το γλέντι». Είναι σαν να ζητάει κανείς από έναν αλκοολικό να ξεκινήσει αποτοξίνωση του χρόνου, αλλά εν τω μεταξύ του δίνει να πιει περισσότερο αλκοόλ. Μια πολύ καλύτερη λύση θα ήταν οι ανακοίνωση μεγάλων έργων υποδομής ή ενέργειας τα οποία αποτελούν επενδύσεις -όχι κατανάλωση- και άρα έχουν εντελώς διαφορετική επίδραση στα δημοσιονομικά μεγέθη (αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο βέβαια στον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό, αλλά αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από κακή λογιστική).

Μέσο-μακροπρόθεσμα πρέπει να επιστρέψουμε ξανά στα βασικά και αυτονόητα. Η αποταμίευση των νοικοκυριών πρέπει να αυξηθεί. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει στρέψουν τη προσοχή τους σε κίνητρα που ενθαρρύνουν την αποταμίευση. Αυτή τη στιγμή, η κυβέρνηση των Η.Π.Α. δίνει τεράστια κίνητρα για περισσότερη κατανάλωση (τα μειωμένα επιτόκια των ενυπόθηκων δανείων είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα) με τα γνωστά σε όλους αποτελέσματα. Έχουμε τα μεγαλύτερα σπίτια στο κόσμο, τις πιο λεπτές flat-screen τηλεοράσεις και τα πιο πολλά αυτοκίνητα. Αν στρέφαμε τη προσοχή μας σε μέτρα φορολόγησης της κατανάλωσης και ενθάρρυνσης της αποταμίευσης αυτά θα ήταν εξίσου αποτελεσματικά. Οι ρυθμίσεις για τις πιστωτικές κάρτες θα πρέπει να γίνουν αυστηρότερες προκειμένου να γίνει ξεκάθαρο το κόστος και το ρίσκο της αλόγιστης χρήσης. Έχει έρθει η ώρα να καταλάβουμε ότι τέτοια μέτρα θα είναι ευνοϊκά όχι μόνο για τη κυβέρνηση αλλά και για τα ίδια τα νοικοκυριά.

Αλλά και η Wall Street θα πρέπει να αλλάξει. Ο Paul Volcker έχει πει εδώ και πολύ καιρό ότι αυτή η τεράστια έξαρση του χρηματοοικονομικού συστήματος, με τα καινοτόμα κι «ευρηματικά» εργαλεία που δημιουργούν φρενήρεις ρυθμούς ανάπτυξης, δεν αποτελεί παρά μια μαγική εικόνα. Αυτό που πραγματικά γίνεται δεν είναι τίποτα άλλο από ένα συνεχές ανακάτεμα ήδη υπαρκτών αξιών. Αυτή η δραστηριότητα με την ελάχιστη προστιθέμενη αξία για την πραγματική οικονομία θα μειωθεί τώρα δραστικά.

Ο Boykin Curry, διευθύνων σύμβουλος της επενδυτικής Eagle Capital λέει: «Τα τελευταία 20 χρόνια το DNA των μεγάλων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων έχει μεταλλαχθεί επικίνδυνα. Κάθε φορά που κάποιο στέλεχος πρότεινε περισσότερη μόχλευση και άρα περισσότερο ρίσκο, οι εξελίξεις τα επόμενα χρόνια τον/την ‘δικαίωναν’. Ως αποτέλεσμα, αυτά τα στελέχη κέρδιζαν τις προαγωγές και τον έλεγχο ακόμα μεγαλύτερων κεφαλαίων. Ταυτόχρονα, οι διστακτικοί, αυτοί που αντέτειναν μια πιο προσεκτική διαχείριση, ήταν εκείνοι που ‘εκτίθονταν’. Και φυσικά έχαναν τις προαγωγές και τον έλεγχο των κεφαλαίων, ενώ πιέζονταν αφόρητα για να αλλάξουν τη στάση τους προς τη ‘σωστή’ κατεύθυνση. Αυτό συνέβαινε κάθε μέρα σε κάθε μεγάλο χρηματοπιστωτικό σύστημα ανά τον κόσμο μέχρι που καταλήξαμε σε ένα πολύ συγκεκριμένο τύπο ανθρώπου στις διοικήσεις τους. Σήμερα όμως, τα κεφάλαια που διασώθηκαν της κρίσης, επιτέλους ανακατανέμονται στους πιο προσεκτικούς και συγκρατημένους διοικούντες και επενδυτές-τους Warren Buffets του κόσμου»

Ο Volcker έχει επίσης πει ότι το ιδιαίτερα πολύπλοκο χρηματοοικονομικό σύστημα ήταν πολύ πιο ασταθές από όσο νόμιζε η κοινή γνώμη καθώς και ότι βαθιές τομές ήταν απαραίτητες για την αυστηρότερη ρύθμιση κα τη σταθεροποίησή του. Τώρα έχει έρθει η ώρα αυτά τα θέματα να τύχουν προσοχής στο ανώτατο επίπεδο. Υπάρχει φόβος στην αγορά ότι μια Δημοκρατική διακυβέρνηση θα αυξήσει τη κρατική παρέμβαση υπερβολικά. Αλλά αν δούμε ποιοι συμβουλεύουν τον Barack Obama (Οι Buffet, Volcker και οι πρώην υπουργοί οικονομικών Robert Rubin και Larry Summers) θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι είναι μάλλον πιθανότερο ότι οι προσπάθειές τους θα οδηγήσουν σε ένα καλύτερα ρυθμιζόμενο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Τα κέρδη ενός τέτοιου συστήματος μπορεί να μην είναι τόσο φουσκωμένα, αλλά θα είναι πιο σταθερά και πιο ασφαλή.

Υπάρχει από εδώ και στο εξής μεγάλη πιθανότητα επίσης ο χρηματοπιστωτικός τομέας να συρρικνωθεί, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό γιατί πολύ απλά, εδώ και χρόνια, είχε μετατραπεί σε μία φούσκα. Ο Curry σημειώνει ότι «οι εταιρίες του χρηματοπιστωτικού τομέα εισέπραξαν το 30% των κερδών των 500 μεγαλύτερων εταιριών μεγάλης κεφαλαιοποίησης. Ταυτόχρονα, οι Αμερικανοί καταναλωτές ξόδεψαν $800 δισεκατομμύρια περισσότερα από όσα κέρδισαν σε εισοδήματα. Τα καλύτερα μαθηματικά μυαλά των Η.Π.Α. αντί να ασχοληθούν με έρευνες βιοτεχνολογίας ή εναλλακτικές μορφές ενέργειας στρατολογήθηκαν στη δημιουργία όλο και πιο ευφάνταστων χρηματοοικονομικών προϊόντων με στόχο τη μηχανική συγκράτηση των υπερκερδών των Τραπεζών. Οι κεφαλαιακές δαπάνες δεν επενδύθηκαν σε στρατηγικές υποδομές αλλά σπαταλήθηκαν για την εικονική στήριξη της καταναλωτικής ζήτησης». Η κρίση θα ανατρέψει αυτή την ανισοκατανομή ανθρώπινων και χρηματικών πόρων. Αν κάποιοι από τους ιδιοφυείς ανθρώπους που δουλεύουν στη Wall Street καταλήξουν να εργάζονται για νέα μοντέλα εναλλακτικών πηγών ενέργειας αυτό θα είναι πραγματικό κέρδος για την οικονομία.

Η Αμερικανική οικονομία παραμένει ιδιαίτερα δυναμική και ευέλικτη. Ακόμη και τώρα, το πιο εκπληκτικό στοιχείο σε αυτή τη κρίση εξακολουθεί να είναι το πόσο ανθεκτική είναι η οικονομία μετά απ’ όλα αυτά τα σοκ. Αυτό δεν θα διαρκέσει, εάν ο πανικός συνεχιστεί. Ακόμα κι έτσι όμως, η ανθεκτικότητα αυτή τονίζει το γεγονός ότι η οικονομία των ΗΠΑ έχει σημαντικές αρετές, τέτοιες ώστε να ανακάμψει γρηγορότερα από ό,τι πολλοί μπορούν να φανταστούν μετά από μια βαθιά ύφεση. Ας λάβουμε επίσης υπόψη ότι η άνοδος των αναδυόμενων αγορών, που έχει συμβάλλει αποφασιστικά στη παγκόσμια ανάπτυξη, δεν πρόκειται να καμφθεί μέσα σε μία νύχτα.

Η εδραίωση ενός νέου διεθνούς πολιτικοοικονομικού consensus θα ευνοούσε επίσης τις ΗΠΑ υπό μία ευρύτερη έννοια. Μετά τη κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, οι Η.Π.Α. κυριάρχησαν παγκοσμίως χωρίς περιορισμούς. Αυτή η απεριόριστη δύναμη έβλαψε τελικά εξωτερική πολιτική. Έκανε την Washington αλαζονική, απρόσεκτη και οκνηρή. Η διαδικασία λήψης αποφάσεων έφτασε να μοιάζει με τη στρατηγική της General Motors κατά τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80, πλήρως εξαρτημένη από εσωτερικούς παράγοντες χωρίς να λαμβάνει υπόψη το εξωτερικό περιβάλλον. Δεν χρειαζόταν να κάνουμε στρατηγικές επιλογές. Μπορούσαμε να τα έχουμε όλα. Να κάνουμε γκάφες, να τσαντίζουμε ολόκληρο τον κόσμο, να αγνοούμε τους συμμάχους μας, να σπαταλάμε πόρους, να αποτυγχάνουμε σε πολέμους. Τίποτα δεν είχε σημασία. Είχαμε παραπάνω από αρκετό περιθώριο σφάλματος. Τεράστιο περιθώριο σφάλματος.

Σήμερα όμως ο κόσμος έχει αλλάξει. Η κατάσταση στο Ιράκ δημιούργησε αμφιβολίες για την πολιτική και στρατιωτική αξιοπιστία και η οικονομική κρίση έχει διαβρώσει την οικονομική δύναμη των Η.Π.Α. Βραχυπρόθεσμα, οι επιπτώσεις είναι σχετικά περιορισμένες: απαξίωση του δολαρίου και των Αμερικανικών ομολόγων. Μακροπρόθεσμα, όμως, ο υπόλοιπος κόσμος είναι πιθανό να επιδιώξει μεγαλύτερη ανεξαρτησία από μια ασταθή υπερδύναμη.

Οι Η.Π.Α. πρέπει πλέον να προσπαθήσουν σκληρά να διαχειριστούν τα δημοσιονομικά τους μεγέθη καλύτερα έτσι ώστε να είναι σε θέση να συνεχίσουν να προσελκύουν ξένο κεφάλαιο. Θα πρέπει να πείθουμε για να μας ακολουθούν άλλες χώρες στις διεθνείς μας περιπέτειες. Θα πρέπει να κάνουμε στρατηγικές επιλογές. Δεν μπορούμε να εγκαθιστούμε συστήματα αντιπυραυλικής προστασίας κοντά στα ρωσικά σύνορα, να προσπαθούμε να φέρουμε τη Γεωργία και την Ουκρανία στο ΝΑΤΟ και να περιμένουμε ταυτόχρονα τη συνεργασία της Ρωσίας κατά του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν. Δεν μπορούμε να αποκηρύττουμε με στόμφο Κινέζικες και Αραβικές επενδύσεις στην Αμερική από τη μία και να ελπίζουμε ότι θα συνεχίσουν να αγοράζουν Αμερικάνικα ομόλογα αξίας $4 δισεκατομμυρίων από την άλλη. Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να κηρύττουμε τη δημοκρατία και το καπιταλισμό ανά τον κόσμο όταν το ίδιο μας το σπίτι έχει τόσα πολλά προβλήματα.

Είναι θεμελιώδης Αμερικανική αντίληψη ότι ο ανταγωνισμός είναι καλός, στις επιχειρήσεις, στον αθλητισμό, στη ζωή. Ο James Madison (ο 4ος πρόεδρος των Η.Π.Α.) πίστευε στην ύπαρξη μηχανισμών ελέγχου και εξισορρόπησης με στόχο την αντιμετώπιση της κατάχρησης εξουσίας και της υπεροψίας, και τη διασφάλιση της πειθαρχίας σε κανόνες. Αυτή η πειθαρχία θα είναι επώδυνη για μια χώρα που έχει συνηθίσει να τα έχει όλα. Αλλά θα μας κάνει δυνατότερους μακροπρόθεσμα. Αν το πάθημα αυτής της κρίσης μας γίνει μάθημα, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορέσουν και πάλι να επανέλθουν με ευνοϊκούς όρους στο παγκόσμιο οικονομικό παιχνίδι.

*O Fareed Zakaria είναι αρχισυντάκτης του περιοδικού Newsweek και συγγραφέας του βιβλίου The Post American World.