Νεολατρεία και μισονεϊσμός

Από τον Αντώνη Λιάκο*

Η κοινωνία μας χαρακτηρίζεται από μια αντιφατική συμπεριφορά: από τη μια νεολατρεία, που φάνηκε ιδιαίτερα στην περίπτωση Τσίπρα, στη μιντιακή κατανάλωση και στην πολιτική επένδυση στη νεότητα· από την άλλη μετάθεση των χρεών αυτής της γενιάς στις επόμενες και ανοχή στις περικοπές των εργασιακών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων στους νεοεισερχόμενους στην αγορά εργασίας.

Αυτή η αντιφατική συμπεριφορά των μεγαλύτερων απέναντι στους νεότερους δεν είναι βέβαια σημερινή. Δίπλα στον «σύντομο» 20ό αιώνα του Χόμπσμπαουμ υπάρχει και ο «μακρός αιώνας των νέων». Αρχισε κιόλας με τα εθνικά κινήματα στη μεταναπολεόντεια Ευρώπη. Στα καταστατικά οργανώσεων με το χαρακτηριστικό όνομα «Νεαρή Ιταλία», «Νεαρή Ευρώπη» κ.λπ. απαγορευόταν η συμμετοχή στους πάνω των 40 ετών γιατί δεν θεωρούνταν ικανοί για προοδευτική δράση.

Ο κατεξοχήν όμως αιώνας των νέων ήταν ο 20ός. Από την πρώτη του δεκαετία έγινε έκρηξη σειράς οργανώσεων με άξονα τη νεότητα. Οι σοσιαλιστές δημιούργησαν τις σοσιαλιστικές νεολαίες, οι φιλελεύθεροι αστοί τους προσκόπους, οι εκκλησίες τις χριστιανικές νεολαίες, οι εθνικιστές τις δικές τους εθνικές οργανώσεις νέων. Αυτή η έμφαση στη νεανικότητα ως ελπίδα δεν εμπόδισε τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο να μετατραπεί σε ένα γιγαντιαίο σφαγείο των νέων της Ευρώπης. Ο μεσοπόλεμος είδε το μεσουράνημα των νεολαιών που είχαν σχεδόν στρατιωτικοποιηθεί. Οι κομμουνιστικές νεολαίες παρέλαυναν προς το μέλλον με τους στίχους του Μαγιακόφσκι, ο ύμνος των φασιστών ήταν «νεότητα, νεότητα, άνοιξη της ομορφιάς» και δικός τους ποιητής ο Μαρινέτι, μέλος της ίδιας φουτουριστικής «avant garde».

Το φαινόμενο όμως των «νεολαιών» δεν ήταν καθόλου έκφραση της αυτονομίας των νέων. Η αυτονομία τους γινόταν όργανο χειραγώγησης και ελεγχόμενης διαμόρφωσης. Μόνο όταν οι νέοι ξέφευγαν από την κατηγοριοποίηση που τους είχαν εντάξει, μπορούσαν να εκφραστούν ανεξέλεγκτα. Αυτά τα ανεξέλεγκτα νεανικά κινήματα πήραν πολλές μορφές και κορυφώθηκαν με τα «long sixties» που περιλαμβάνουν τις κοινότητες αντικουλτούρας και το αντιπολεμικό κίνημα στην Αμερική, τον Μάη του '68 στο Παρίσι και τη δεκαετία του '70 στη Γερμανία και στην Ιταλία, τα αντιδικτατορικά κινήματα σε Ισπανία και Ελλάδα. Τα «παιδιά του Μαρξ και της κόκα κόλα», κατά τον Γκοντάρ, ήταν η άνθηση της νεανικής κουλτούρας και διαμαρτυρίας ακριβώς τη στιγμή που αρνούνταν να είναι μέλη της ετερο-προσδιορισμένης έννοιας της νεολαίας, και των οργανωμένων νεολαιών βέβαια.

Η υποκειμενοποίηση των νέων εκείνης της εποχής δημιουργήθηκε ακριβώς πάνω στη βάση απόρριψης της κατηγοριοποίησής τους ως ξεχωριστής οντότητας. Πόσο άντεξε αυτή η καινούργια κουλτούρα; Από τα χρόνια του '70 κύλησε πολύ νερό κάτω από τις γέφυρες, και εκείνο που κατά τη γνώμη μου είναι το πιο εντυπωσιακό είναι πως δεν μπορούμε πια να μιλάμε για νέους κοιτάζοντας μόνο την Ευρώπη και την Αμερική. Στις πολυάνθρωπες κοινωνίες του πρώην τρίτου κόσμου το νεανικό στοιχείο ξεχειλίζει προσδίδοντάς τους μια δυναμική νεανικότητα. Μπορούμε να αποδώσουμε τα δημογραφικά δεδομένα και τις κοινωνικές πραγματικότητες που βρίσκονται πίσω από τα θυμωμένα ισλαμικά κινήματα, ή τους απελπισμένους πρόσφυγες και μετανάστες που θαλασσοπνίγονται στη νεανικότητα;

Η εννοιολογική κατηγορία της νεολαίας και της νεανικότητας στην ιστοριογραφία και στις κοινωνικές επιστήμες καθιερώθηκε μετά το 1968 ως ανταπόκριση στην πρόκληση να κατανοηθούν τα γεγονότα αυτά και το συνολικό φαινόμενο της νεανικής κουλτούρας διαμαρτυρίας.

Μια βασική θέση αυτών των μελετών είναι ότι η νεολαία δεν συνιστά από μόνη της μια ξεχωριστή κοινωνική κατηγορία, αλλά είναι μια «κατασκευή» των δυτικών κοινωνιών της μετά τη βιομηχανική επανάσταση της εποχής. Προφανώς ήταν ένα φαινόμενο που ολοκλήρωσε τον κύκλο του. Η νεανική κουλτούρα και το στυλ διαχύθηκε πλέον σε όλες τις ηλικίες.

Αλλά ταυτόχρονα καινούργιες τάσεις διαφοροποίησης αναδύονται. Η γενιά των 700 ευρώ, ή οι φυλές και οι συμμορίες των εφήβων, τα κοινωνικά κινήματα, οι ροκ κουλτούρες και η αυτονομία αποτελούν μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται η σύγχρονη νεανικότητα. Αλλά δεν προσδιορίζεται πλέον ούτε ως νεανικότητα, ούτε ως χάσμα γενεών.

*Ο Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρόεδρος του ΟΠΕΚ. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ στις 30-3-2008.