Στο εγγύς μέλλον, η ανθρωπότητα απειλείται με λιμό

Από τον Φρεντερίκ Λεμέτρ*

Εδώ κι ένα χρόνο, το Ιανουάριο του 2007, όταν οι Μεξικάνοι κατέβηκαν στο δρόμο για να διαμαρτυρηθούν ενάντια στην αύξηση της τιμής της τορτίγια, πολλοί χαμογέλασαν. Η εικοσιτετράωρη παύση της αγοράς ζυμαρικών που κήρυξαν οι τιαλικές καταναλωτικές οργανωσεις για να διαμαρτυρηθούν για την αύξηση της τιμής τους, θεωρήθηκε επίσης μία ακόμα χαριτωμένη φολκλορική είδηση.

Κάναμε λάθος και τις δυο φορές. Τα κινήματα αυτά αντανακλούν μία σοβαρή κρίση: εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο συναντούν όλο και μεγαλύτερες δυσκολίες να εξασφαλίσουν τον επιούσιο. Ο λόγος είναι απλός: η τιμή του κρέατος και των δημητριακών έχουν γίνει απλησίαστες για τους φτωχότερους· όχι μόνο στην ύπαιθρο, αλλά και στις πόλεις, πράγμα που συμβαίνει για πρώτη φορά.

Το Μεξικό και η Ιταλία δεν είναι οι μόνες περιπτώσεις. Οι πεινασμένοι προκαλούν όλο και περισσότερες ταραχές. Το Μαρόκο, το Ουζμπεκιστάν, η Υεμένη, η Γουινέα, η Μαυριτανία, η Σενεγάλη μεταβλήθηκαν με τη σειρά τους σε θέατρο βίαιων διαδηλώσεων για την αύξηση των τιμών σε είδη πρώτης ανάγκης.

«Πρόκειται για ένα φαινόμενο που απασχολεί τις κυβερνήσεις πολύ περισσότερο από την αύξηση της τιμής του πετρελαίου» εμπιστευόταν τον Ιανουάριο στο Νταβός ο επικεφαλής μεγάλου διεθνούς οργανισμού.

'Αλλη εκδήλωση της αυξανόμενης ανησυχίας: ενώ ο «Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου» (WTO) προσπαθεί να «κλείσει» τις επόμενες εβδομάδες μία συμφωνία που να απελευθερώνει το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων, όλο και περισσότερες χώρες προσπαθούν να μειώσουν τις εξαγωγές δημητριακών τους, εφαρμόζοντας όρια στις εξαγώγιμες ποσότητες ή αυξάνοντας τους δασμούς σε απαγορευτικά επίπεδα. Η Αργεντινή, η Ουκρανία, η Ρωσία, η Κίνα (που εξάγει αραβόσιτο) εφάρμοσαν πρόσφατα παρόμοιες περιοριστικές πολιτικές.

Στόχος τους: να κρατήσουν τα τρόφιμα στις χώρες τους, αποτρέποντας εξεγέρσεις και ταραχές.

Η αύξηση των τιμών των τροφίμων κατά το 2007 είναι πράγματι εντυπωσιακή. Σε διάστημα ενός έτους, ο «Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας» του ΟΗΕ (FAO), υπολόγισε πως οι αυξήσεις έφτασαν το 36%. «Δεν έχουμε ακόμα σπάσει το παγκόσμιο ιστορικό ρεκόρ ακρίβειας, αλλά σπανίως είδαμε στο παρελθόν παρόμοιες ανατιμήσεις», παρατηρεί η Αμπντολρέζα Αμπασιάν (Abdοlreza Abbassian), οικονομολόγος στο FAO.

Οι ανατιμήσεις αυτές οφείλονται σε πολλούς παράγοντες: άνοδο της ζήτησης, στασιμότητα της προσφοράς και αύξηση του κόστους των ατμοπλοϊκών μεταφορών.

'Ανοδος της ζήτησης

Η άνοδος της ζήτησης είναι καλό νέο. Καθώς αναπτύσσονται οικονομικά, οι Βραζιλιάνοι, οι Κινέζοι και οι Ινδοί αλλάζουν τις διατροφικές τους συνήθειες. Μέσα σε λιγότερο από μια γενιά, η μέση κατανάλωση κρέατος στην Κίνα πέρασε ετησίως από τα 20 στα 50 κιλά, γεγονός που έχει άμεση επίπτωση στη ζήτηση των κτηνοτροφών. Με βάση τους ρυθμούς ανάπτυξης των αναπτυσσομένων κρατών, όλα δείχνουν πως αυτό το φαινόμενο θα συνεχιστεί.

Η αύξηση του πληθυσμού επιτείνει τη αύξηση της ζήτησης. Κάθε χρόνο θα χρειάζεται να ταΐζουμε 28.5 εκατομμύρια επιπλέον στόματα, καθώς ο πληθυσμός του πλανήτη αναμένεται να φθάσει στα 9 δις στα μισά του αιώνα, από 6.5 δις σήμερα.

Στασιμότητα της προσφοράς

Από την άλλη η προσφορά φαίνεται να έχει φθάσει στο ανώτατο σημείο της. Λόγω των κλιματικών αναστατώσεων, τα τελευταία χρόνια οι σοδιές ήταν από μέτριες έως κακές σε πολλά μέρη του κόσμου (ακόμα και σε «σιτοβολώνες της υδρογείου», όπως την Ουκρανία ή την Αυστραλία).

Τα τελευταία τριάντα χρόνια, ποτέ δεν είχαμε λιγότερα αποθέματα τροφίμων. Η Ευρώπη, που άλλοτε βούλιαζε από την υπερπαραγωγή, αναμένεται φέτος να εισαγάγει την ποσότητα-ρεκόρ των 15 εκατομμυρίων τόνων δημητριακών.

Αύξηση της τιμής των μεταφορικών

Η εκτόξευση της τιμής του πετρελαίου προκαλεί από την μεριά της δύο αρνητικές επιπτώσεις: αυξάνει τις τιμές των μεταφορών, που στα δημητριακά επιβαρύνουν την τιμή τους κατά το 30-35%.

Το χειρότερο: καθιστά όλο και πιο ελκυστικά τα βιοκαύσιμα. Ζάχαρη, αραβόσιτος, μανιόκα, ελαιουργικά προϊόντα κ.λπ παύουν σιγά-σιγά να καλλιεργούνται για τη διατροφική τους αξία. «Σε ορισμένα κράτη της Αφρικής, η τιμή του φονικέλαιου εξαρτάται πλήρως από την τιμή του... πετρελαίου.

Οι Αφρικανοί που θέλουν να το ψωνίσουν για διατροφικούς λόγους δεν είναι πια εις θέση να το αγοράσουν», διαπιστώνει η Ζοζέτ Σίραν(Josette Sheeran), γενική διευθυντής του «Παγκόσμιου Προγράμματος Σίτισης» (WFP), που κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: «το WFP σιτίζει 90 εκατομμύρια ανθρώπους, από τα 860 που υποφέρουν από την πείνα. Η άνοδος της τιμής των δημητριακών μας έθεσε ενώπιον ενός φοβερού διλήμματος: ή θα έπρεπε να αποφασίσουμε να σιτίζουμε 40% λιγότερους ανθρώπους, ή να μειώσουμε τις μερίδες μας κατά 40%», συνεχίζει.

Στην Αϊτή σήμερα, οι φτωχότεροι έφτασαν να «τρώνε» πίτες από... πηλό.

Η χρεοκοπία των ασκουμένων πολιτικών

Δημογραφική πίεση, οικονομική ανάπτυξη, υπερθέρμανση του πλανήτη... Στις τρεις αυτές αιτίες της έλλειψης τροφίμων, που πολλοί γνωρίζουν, προστίθεται μία τέταρτη, εξίσου κεφαλαιώδους σημασίας: οι ασκούμενες έως σήμερα πολιτικές.

Στην έκθεσή της για την παγκόσμια ανάπτυξη, που δημοσιεύθηκε τον Οκτώβριο του 2007, η «Παγκόσμια Τράπεζα» αναγνωρίζει, χωρίς περιστροφές, πως εδώ και είκοσι χρόνια οι πολιτικοί και οι διεθνείς οργανισμού απλά παραμέλησαν τη γεωργία. Αν και το 75% των φτωχών του κόσμου ζουν σε αγροτικές περιοχές, μόνο το 4% της οικονομικής βοήθειας προς τις αναπτυσσόμενες χώρες αφορά την ανάπτυξη της γεωργίας.

Στους αντίποδες όλων όσων πρέσβευε έως σήμερα το «Διεθνές Νομισματικό Ταμείο» (ΔΝΤ) και η ίδια, η «παγκόσμια τράπεζα» αναγνωρίζει πως η ανάπτυξη της γεωργίας -και άρα η καταπολέμηση της φτώχειας- εξαρτώνται από την αύξηση των δημοσίων επενδύσεων για την ανάπτυξη υποδομών άρδευσης, οδοποιίας, ενέργειας, μεταφορών κ.ο.κ.

Πόσο μάλλον που όλοι οι ειδήμονες συμφωνούν πως η κλιματική αλλαγή απειλεί άμεσα τη γεωργία. «Στην Αφρική, οι εκτάσεις που πλήττονται από ανομβρία μπορεί να αυξηθούν κατά 600-900 εκατομμύρια στρέμματα (...) έως το 2060 (...). Οι άνθρωποι που υποσιτίζονται ίσως αυξηθούν κατά 600 εκατομμύρια έως το 2080», πρόβλεπε το 2007 ο ΟΗΕ.

Επιπλέον, κάθε σχετική μελέτη είναι πιο απαισιόδοξη από την προηγούμενη. Την 1η Φεβρουαρίου, το περιοδικό «Science» δημοσίευσε τις σχετικές προβλέψεις του πανεπιστημίου του Στάνφορντ στην Καλιφόρνια , σύμφωνα με τις οποίες οι σοδιές αραβοσίτου της νοτίου Αφρικής (το βασικό αγροτικό προϊόν της περιοχής) θα μπορούσαν να μειωθούν έως και κατά 30% έως το 2030. Στην Ινδονησία και τη νοτιοανατολική Ασία, οι σοδιές μπορεί να μειωθούν έως και κατά 10%. «Είναι ανησυχητικό. Κανείς δεν είχε προβλέψει πως κάτι παρόμοιο θα συνέβαινε τόσο γρήγορα», αναγνωρίζει o FAO.

Πράγμα που σημαίνει πως θα χρειαστεί να αυξηθεί η αγροτική παραγωγή. Ορισμένοι προκρίνουν την αύξηση των αγροτικών γαιών, αλλά η κλιματική αλλαγή και η διαρκώς αυξανόμενη αστικοποίηση μάλλον πιέζουν προς τη μείωση των διαθέσιμων εδαφών.

Η αύξηση της παραγωγικότητας είναι επίσης δυνατή. Αλλά η εντατική γεωργία καταναλώνει άφθονο νερό, ένα αγαθό που σπανίζει και γίνεται όλο και πιο πολύτιμο. Μένει η ανάπτυξη των γενετικά μεταλλαγμένων οργανισμών που όμως, όπως γνωρίζουμε, αμφισβητείται έντονα.

Την αυγή του 21ου αιώνα, η ανάπτυξη της γεωργίας αναδεικνύεται και πάλι σε ένα από τα σημαντικά προβλήματα της ανθρωπότητας.


Ο Frédéric Lemaître είναι συντάκτης της «Le Monde». ο άρθρο Une crise alimentaire majeure se profile του δημοσιεύτηκε στις 05-03-2008. Η μετάφραση έγινε από την ομάδα του ppol.