Συγχώνευση ερευνητικών κέντρων. Αποσπασματικές και άστοχες οι παρεμβάσεις στο χώρο της έρευνας

Πριν από περίπου ένα χρόνο ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ανέλαβε μια σημαντική πρωτοβουλία. Κάλεσε 22 διαπρεπείς Έλληνες επιστήμονες, κορυφαίους στους τομείς τους διεθνώς, και τους ζήτησε να συντάξουν ένα κείμενο για το παρόν και το μέλλον της έρευνας στην Ελλάδα.

Το κείμενο με τίτλο «Για την Ελλάδα δεν υπάρχει μέλλον χωρίς έρευνα», τμήματα του οποίου δημοσιεύτηκαν στον Τύπο, υπογράμμιζε ότι «η ευημερία ή αντίστροφα η περιθωριοποίηση της χώρας θα κριθεί σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητά της να παράγει νέα γνώση, να αναπτύσσει τεχνολογία και να καινοτομεί».

Σύμφωνα με τους συντάκτες του η ερευνά θα μπορούσε να λειτουργήσει τόσο σαν αναπτυξιακός μοχλός, όσο και σαν μηχανισμός αντιστροφής του φαινόμενου φυγής εγκεφάλων στο εξωτερικό, του λεγόμενου brain drain. Στο κείμενο προτείνονταν διάφορες λύσεις έτσι ώστε να αποτραπεί η μετανάστευση και να επαναπατριστούν οι καταξιωμένοι και οι ταλαντούχοι ερευνητές.

Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά στους επιστήμονες και τους ερευνητές προτάθηκε η θέσπιση μέτρων που θα διευκολύνουν και θα ανταμείβουν το έργο τους όπως:

• αξιοπρεπείς αμοιβές αντίστοιχες αυτών των ξένων πανεπιστημίων,

• ενιαία διαδικασία εκλογής και προαγωγής και, συνακόλουθα, ισότιμη μισθολογική μεταχείριση των ερευνητών στα Eρευνητικά Κέντρα (ΕρΚ) με τα αντίστοιχα μέλη ΔΕΠ των Πανεπιστημίων,

• δυνατότητα των πανεπιστημιακών τμημάτων να απονέμουν σε ερευνητές ΕρΚ τον τίτλο του Συνεργαζόμενου μέλους ΔΕΠ και τα αντίστοιχα ακαδημαϊκά προνόμια,

• απονομή βραβείων Ερευνητικής και Πανεπιστημιακής Εκπαιδευτικής Αριστείας,

• απονομή του τίτλου του Διακεκριμένου Καθηγητού ή Ερευνητού (με μεγαλύτερο μισθό) μετά από αξιολόγηση από διεθνή επιτροπή.

Ταυτόχρονα, προτάθηκαν μέτρα για την προσέλκυση αλλοδαπών ερευνητών εξαιρετικής ποιότητας, ύστερα από τη μελέτη της σχετικής εμπειρίας άλλων χωρών, ενώ υπογραμμίστηκε η σημασία του να αυξηθεί το συνολικό επίπεδο της χρηματοδότησης για την έρευνα στην Ελλάδα καθώς και η ανάγκη να δοθεί στα Πανεπιστήμια και τα ΕρΚ οικονομική και νομική ευελιξία σε συνδυασμό όμως με ένα αυστηρό πλαίσιο αξιολόγησης.

Δυστυχώς, το κείμενο αυτό που παραδόθηκε τόσο στον Πρωθυπουργό όσο και στους αρμόδιους Υπουργούς, όπως άλλωστε και πολλά άλλα στο παρελθόν, δεν προσέχτηκε όσο του άξιζε. Αποδεικνύεται άλλωστε και από τη διαχρονική στασιμότητα των δαπανών για έρευνα. Εδώ και χρόνια στο 0,6% με ευρωπαϊκό στόχο το 1,5% το 2013.

Μόλις πρόσφατα, το «γλυκό έδεσε» με την πρόταση του ΥΠΑΝ για συγχώνευση των Ερευνητικών Κέντρων. Σε μια επίδειξη εκσυγχρονιστικού οίστρου, η κυβέρνηση εγκαινίασε μια προσπάθεια μεταρρύθμισης του ερευνητικού ιστού της χώρας, βασισμένη σε μία κεντρική φιλοσοφία. Ότι τα Ερευνητικά Κέντρα αποτελούν ως επί το πλείστον πλεονάζοντες και ελλειμματικούς οργανισμούς του ευρύτερου δημόσιου τομέα, ο αριθμός των οποίων πρέπει να περιοριστεί.

Η αντίληψη αυτή είναι λάθος.

Καταρχάς, ενισχύουμε την έρευνα ή αναδιαρθρώνουμε τον ερευνητικό ιστό της χώρας δε σημαίνει ότι πρωτίστως κόβουμε γωνίες για να εξοικονομήσουμε πόρους. Ειδικά όταν σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη αποδεικνύεται ότι έχουμε πραγματικά καβούρια στις τσέπες.

Δεύτερον, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα υπάρξει εξοικονόμηση πόρων από τη συγχώνευση των διάφορων ΕρΚ, όπως υποστηρίζει η Κυβέρνηση. Αντίθετα είναι πολύ πιθανό η ζημιά να είναι μεγαλύτερη από τα προσδοκώμενα οφέλη. Από τα υφιστάμενα 13 ερευνητικά κέντρα, θα απομείνουν 11, ναι. Τα 57 ινστιτούτα, όμως, τα οποία σήμερα υπάγονται στα υπάρχοντα ερευνητικά κέντρα, θα γίνουν 61, δηλαδή περισσότερα. 46 θα προκύψουν από την αναδιάταξη, ενώ θα δημιουργηθούν και 15 εντελώς καινούρια. Μεταξύ αυτών και στην πόλη της Ξάνθης, εκλογική περιφέρεια του νυν γ.γ. Έρευνας και Τεχνολογίας που φαίνεται να έχει μπερδέψει την ερευνητική πολιτική με τις πελατειακές σχέσεις…

Τρίτον, με ποιο άραγε επιστημονικό κριτήριο προωθούνται οι συγχωνεύσεις των ΕρΚ; Τι θέλει η κυβέρνηση να πετύχει σε ό,τι αφορά τον εθνικό ερευνητικό χώρο και την προώθηση της έρευνας στην Ελλάδα; Ποιους τομείς θέλει να πριμοδοτήσει; Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η συγχώνευση ινστιτούτων με διαφορετικά ερευνητικά υπόβαθρα και χωρίς διακριτό ερευνητικό στόχο, ενδέχεται να δημιουργήσει τερατώδεις σχηματισμούς με πληθώρα προβλημάτων.

Τέταρτον, ακόμα κι αυτή η προτεινόμενη συγχώνευση, φαίνεται να μαγειρεύεται για να αξιοποιηθεί επικοινωνιακά από μία Κυβέρνηση που στο θέμα της έρευνας, όπως και αλλού έχει να επιδείξει πενιχρά αποτελέσματα κατά τη θητεία της. Από το Άρθρο 16 μέχρι και το διάλογο για τις αλλαγές στο Λύκειο έως και την ενοποίηση των ταμείων στο ασφαλιστικό και τις αλλαγές στις ΔΕΚΟ, είμαστε στο ίδιο έργο θεατές. Η Κυβέρνηση παρουσιάζει αποσπασματικές και ήσσονος σημασίας πολιτικές πρωτοβουλίες σαν ριζικές και εκ βάθρων μεταρρυθμιστικές προσπάθειες.

Σαν να μην έφτανε αυτό, ενίοτε η δημόσια συζήτηση πολώνεται τεχνητά για να δημιουργηθεί η αίσθηση ότι κάποιες συντεχνιακές ομάδες πίεσης αντιτίθενται στα κυβερνητικά σχέδια εκσυγχρονισμού. Στην προκειμένη περίπτωση έχουν στοχοποιηθεί οι ερευνητές των ΕρΚ. Προφανώς, ο τόπος είναι γεμάτος ραντιέρηδες και πάσης φύσεως αναδιανεμητικές συσπειρώσεις που νέμονται τα συλλογικά αγαθά και το δημόσιο πλούτο και δε θέλουν αλλαγές. Το πρόβλημα με την κυβερνητική προσέγγιση είναι ότι χρησιμοποιεί την πόλωση ως άλλοθι για να βάλει νερό στο κρασί της, και έτσι να ολοκληρώσει χωρίς πολιτικό κόστος το «έργο» της. Πια το παιχνίδι το έχουμε μάθει: Η κυβέρνηση εξαγγέλλει αλλαγές, ενίοτε χρησιμποιώντας σκληρή γλώσσα, για να χαρούν οι φιλομεταρρυθμιστές και καταλήγει να κάνει μερεμέτια για να μη σπάσει αυγά.

Το θέμα είναι ότι πρέπει επιτέλους να ασχοληθούμε με τα ουσιαστικά θέματα που αφορούν στην έρευνα: Ποια είναι αυτά;

• Τι έργο παράγουν τα εθνικά ερευνητικά κέντρα σήμερα;

• Ποιο είναι το επίπεδο του προσωπικού που απασχολούν;

• Τι είδους ερευνητική πολιτική θέλουμε να έχουμε;

Ως προς το πρώτο ερώτημα η απάντηση είναι απογοητευτική. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα εγχώρια ερευνητικά κέντρα απλά περιορίζονται στον άχαρο ρόλο της εθνικής συμμετοχής σε ευρύτερα διεθνή ερευνητικά προγράμματα.

Εύλογα θα αναρωτηθεί κάποιος «μα ακόμα και αυτή η ερευνά που γίνεται δεν παράγει δημοσιεύσεις, επιστημονικές ανακοινώσεις σε συνέδρια κλπ;» Φυσικά και παράγει, το θέμα είναι που βγαίνουν οι δημοσιεύσεις και πόση σημασία τους δίνουν οι άλλοι.

Εάν ανοίξετε σήμερα οποιοδήποτε από τα δέκα παγκοσμίως δημοφιλέστερα επιστημονικά περιοδικά, ανεξαρτήτως γνωστικού αντικειμένου, είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θα βρείτε δημοσίευση που να την υπογράφει ερευνητής Ελληνικού εθνικού ερευνητικού κέντρου.

Έλληνες συγγραφείς θα βρείτε, αλλά αυτοί εργάζονται αλλού.

Θα μας πει κάποιος ναι, αλλά δεν υπάρχει καλή και κακή γνώση. Σωστό, υπάρχει όμως γνώση που οι άλλοι αγνοούν και γνώση που δημιουργεί γόνιμους προβληματισμούς.

Καλώς ή κακώς στον χώρο της ερευνάς όλοι κρίνονται από τους ομοίους τους. Εάν δεν συνδιαλέγεσαι με τους ομοίους σου στην παγκόσμια επιστημονική αγορά δεν υπάρχεις. Δυστυχώς η γνώση που παράγουν τα ερευνητικά μας κέντρα αφήνει τον περισσότερο κόσμο παγερά αδιάφορο.

Αυτό προκύπτει αβίαστα από τους δείκτες ετεροαναφοράς των ερευνητών μας. Μπορεί πολλοί από αυτούς να έχουν σημαντικό αριθμό δημοσιεύσεων, όταν όμως ελάχιστοι τρίτοι κάνουν τον κόπο να αναφερθούν σε αυτές τότε η προστιθέμενη αξία τους είναι περιορισμένη.

Και ερχόμαστε στο δεύτερο θέμα μας. Το επίπεδο του ερευνητικού προσωπικού.

Είναι αρκετά ενδιαφέρον να δει κανείς τα βιογραφικά των ερευνητών όπως παρουσιάζονται στις ιστοσελίδες των αντίστοιχων κέντρων. Σε πολλά από αυτά υπάρχει ένα παράδοξο: Η χρονολογία απονομής του διδακτορικού τίτλου έχει σημαντική απόκλιση από τους προγενέστερους τίτλους σπουδών. Σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και δυο δεκαετίες! Στις περισσότερες δε περιπτώσεις πρόκειται για διδακτορικό Ελληνικού πανεπιστήμιου.

Το συγκεκριμένο προφίλ εργαζόμενου δεν παραπέμπει σε κάποιον που ακολουθεί μια συμβατική ερευνητική καριέρα. Αντίθετα πρόκειται για άτομα που αρχικά εργάστηκαν με σύμβαση έργου στο συγκεκριμένο κέντρο. Τίποτα το ιδιαίτερα μεμπτό μέχρι εδώ.

Η σύμβαση όμως, κάποια στιγμή, μετατράπηκε σε αόριστου και ο προσωρινά εργαζόμενος έγινε μόνιμος. Αργότερα (πολύ αργότερα) όταν στένεψαν τα πράγματα, παρουσίασε μέρος της ερευνάς που είχε ήδη εκπονήσει σαν διδακτορική διατριβή, σε αγαθή συνεργασία με κάποιον επιβλέποντα καθηγητή που δεν επίβλεψε φυσικά τίποτα.

Σε ποιο σημείο αυτής της επαγγελματικής εξέλιξης κρίθηκε ο συγκεκριμένος ερευνητής; Πως ξέρουμε ότι υπάρχουν άλλοι καλύτεροι έξω; Δεν το ξέρουμε. Αλλά δεν το ξέρουμε γατί δεν έχουμε δοκιμάσει να τους συγκρίνουμε με αυτούς που έχουμε!

Δεν έχουμε λοιπόν ερευνητικό προσωπικό, έχουμε Δημόσιος Υπαλλήλους που ασκούν ερευνητικά καθήκοντα. Στην πραγματικότητα λειτουργούν σαν συμμετέχοντες σε άτυπες αναδιανεμητικές συσπειρώσεις. Ανακυκλώνοντας τα ίδια άτομα και αποκλείοντας όσους είναι εκτός του συστήματος. Κοινώς ραντιέρηδες όπως είχε πει κάποτε ο Ανδρέας Παπανδρέου.

Βεβαίως και υπάρχουν εξαιρέσεις. Εξαιρέσεις όμως, που όπως και οι όποιες νησίδες αριστείας, υπάρχουν πάντα στην Ελλάδα. Το πρόβλημα μας είναι ο γενικότερος κανόνας.

Για όλα αυτά τα θέματα, το ΥΠΑΝ δε λέει κουβέντα. Αρέσκεται απλώς σε διαπιστώσεις και ενίοτε σε ρητορικά ξεσπάσματα υπέρ της υπευθυνότητας και εναντίον του λαϊκισμού. Είναι προφανές ότι ο χώρος της έρευνας, συμπεριλαμβανομένων των ΕρΚ, χρειάζεται ριζική και συνολική μεταρρύθμιση. Όχι όμως με γνώμονα την αποσπασματική και επιστημονικά αμφίβολη λογική των συγχωνεύσεων που προωθεί η Κυβέρνηση. Απαιτείται μεταρρύθμιση πάνω στη φιλοσοφία του κειμένου των 22, ότι «Για την Ελλάδα δεν υπάρχει μέλλον χωρίς έρευνα».