No way to go

Από τον Guy Brown

Ο θάνατος δεν είναι πια αυτό που ήταν. Παλιότερα η ζωή περιγραφόταν ως «άσχημη, βίαιη και σύντομη»· αυτή όμως ήταν μια περιγραφή που θα ταίριαζε γάντι στο πώς πέθαιναν οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της ανθρώπινης ιστορίας.

Η αίσθηση της συντομίας της ζωής συνδεόταν μάλλον με το γεγονός πως ο θάνατος μπορούσε να έρθει ανά πάσα στιγμή. Οι άνθρωποι πέθαιναν όταν ήταν παιδιά ή νέοι, και λίγοι γερνούσαν. Η πιο κοινή αιτία θανάτου ήταν η αρρώστια, η βία, τα ατυχήματα ή η κύηση. Συνήθως ο θάνατος ήταν γρήγορος: οι άνθρωποι ήταν ολοζώντανοι τη μια μέρα κι εντελώς νεκροί την επόμενη. Μεταξύ ζωής και θανάτου μεσολαβούσε μία πολύ λεπτή «γκρίζα ζώνη».

Τον 20ό αιώνα ο μέσος όρος ζωής σε ολόκληρο τον κόσμο διπλασιάστηκε. Στον αναπτυγμένο κόσμο ο θάνατος τείνει να έρχεται αργά και να κρατάει πολύ και αιτία του συνήθως είναι οι εκφυλιστικές ασθένειες που αναπτύσσονται λόγω γήρατος.

Μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε πως η ζωή θα μπορούσε να παραταθεί καταλυτικά αν καταφέρναμε να καταπολεμήσουμε ορισμένες ασθένειες. Πολλά όρια μακροβιότητας προτάθηκαν, αλλά όλα διαψεύσθηκαν στην πράξη.

Τα τελευταία εκατό χρόνια το προσδόκιμο επιβίωσης αυξανόταν κατά μέσο όρο κατά 2.2 χρόνια τη δεκαετία (ή πέντε ώρες τη μέρα) και η τάση αυτή δε δείχνει σημάδια επιβράδυνσης, ακόμα και στις χώρες με το μεγαλύτερο μέσο όρο ζωής.

Διαφορετικές φάσεις

Η αντίληψή μας για το «γήρας» ή την «τρίτη ηλικία» γίνεται όλο και πιο ανεπίκαιρη. Δεν έχει πια νόημα απλά να θεωρούμε «γέρους» όλους όσοι είναι άνω των 60 ετών· έχουμε τους «ηλικιωμένους» (60-80 ετών), τους «υπέργηρους» (80-100) και τους «υπεραιωνόβιους» (πάνω από 100 ετών). Μιλάμε για εντελώς διαφορετικές ηλικιακές περιόδους, που διαφέρουν τόσο όσο διαφέρει η φάση της «ωριμότητας» 20-40 ετών από εκείνη της «μέσης ηλικίας» (40-60).

Οι υπεραιωνόβιοι γίνονται όλο και λιγότερο σπάνιοι: υπάρχουν σήμερα στο Ηνωμένο Βασίλειο πάνω από 10,000 άνθρωποι άνω από 100 ετών, και οι κυβερνητικές υπηρεσίες προβλέπουν πως το 2051 θα φθάσουν τους 250,000 και το 2071 τους 500,000. Το μέλλον δεν είναι απλά η γήρανση του πληθυσμού, αλλά η ακραία του γήρανση.

Βαδίζουμε προς μία εντελώς καινούργια μορφή ανθρώπινης ζωής, που ουδέποτε υπήρξε στο παρελθόν, και για την οποία δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα.

Δυστυχώς, καθώς αποτύχαμε να νικήσουμε το γήρας, η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης δεν σημαίνει παράταση της ευζωίας. Τα χρόνια που «κερδίσαμε» από την παράταση της ζωής συνήθως είναι χρόνια που τα περνάμε μέσα στην ανημπόρια, την ασθένεια και την άνοια.

Σύμφωνα με την εθνική στατιστική υπηρεσία του Ηνωμένου Βασιλείου (ONS), μεταξύ του 1991 και του 2001 το προσδόκιμο επιβίωσης κατά τη γέννηση αυξήθηκε κατά 2.2 έτη, αλλά η υγιής διαβίωση μόνο κατά 0.6 έτη: το υπόλοιπο 1,6 έτος είναι περίοδος ασθένειας. Κοντολογίς κερδίζουμε ζωή, αλλά είναι ζωή κακής ποιότητας, καμιά φορά στα όρια μεταξύ ζωής και θανάτου.

Η παράταση της ζωής συνοδεύεται από τη γεωμετρική αύξηση των κρουσμάτων εκφυλιστικών ασθενειών που έρχονται με την ηλικία. Στο Ηνωμένο Βασίλειο υπάρχουν σήμερα σχεδόν 700,000 άτομα που πάσχουν από άνοια, που αναμένεται να αυξηθούν σε 1.75 εκατομμύριο έως το 2051.

Η Κάρολ Μπρέιν (Carol Brayne) κι οι συνεργάτες της στο «ινστιτούτο δημόσιας υγείας» του πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, ολοκλήρωσαν πρόσφατα μία έρευνά τους για την κατάσταση της υγείας των ατόμων το χρόνο που προηγείται του θανάτου τους.

Βρήκαν πως το 30% των ανθρώπων που πεθαίνουν σήμερα στο Ηνωμένο Βασίλειο πάσχουν από άνοια (πράγμα που σημαίνει πως οι πιθανότητες να πληγείτε από άνοια πριν πεθάνετε είναι τουλάχιστο 30%) ενώ το 45% πάσχουν από κάποια μορφή διανοητικής διαταραχής.

Αυτό είναι ήδη αρκετά φοβερό, αλλά τα χειρότερα δεν έχουν έρθει ακόμα: σε όσους πεθαίνουν μετά τα 95 τους χρόνια, το 58% πάσχει από άνοια και το 80% από διανοητική διαταραχή. Προς τα εκεί πάμε όλοι. Και χρειάζεται να αναρωτηθούμε: αξίζει πράγματι να ζει κανείς σε τέτοιες συνθήκες;

Η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων στον αναπτυγμένο κόσμο -και όλο και περισσότερο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο- πεθαίνουν από εκφυλιστικές ασθένειες, καρκίνο ή καρδιοπάθειες. Αιτία αυτών των ασθενειών είναι το γήρας, και ο θάνατος εξαιτίας τους είναι αργόσυρτος και θα γίνεται όλο και πιο αργός, έως ότου το γήρας να κινδυνεύει να ταυτιστεί με την ασθένεια. Σήμερα στο Ηνωμένο Βασίλειο ο συνήθης θάνατος έρχεται μετά από 10 έτη χρόνιας ασθένειας -και η περίοδος αυτή, σύμφωνα με την ONS, τείνει να παρατείνεται όλο και περισσότερο.

Λίγοι είναι όσοι πεθαίνουν χωρίς να έχουν πρώτα υποστεί κάποιας μορφής σωματική ή πνευματική αναπηρία, που να κρατά για δεκαετίες. Το γήρας σήμερα συνοδεύεται από απώλεια μνήμης, κοινωνική αποστράτευση, απομόνωση και κατάθλιψη. Ο θάνατος έπαψε να έχει τη μορφή «ψηφιακού» γεγονότος: έγινε «αναλογικός» -και αναμειγνύεται για χρόνια με τη ζωή.

Πώς φτάσαμε σε αυτό το σημείο, όπου η δύση του βίου κατάντησε αργός, μακρόσυρτος εφιάλτης; Μέσα στην αγωνία μας να νικήσουμε τις αιτίες του ξαφνικού, αιφνίδιου θανάτου του παρελθόντος, μείναμε εκτεθειμένοι σε πιο αργές αιτίες θανάτου και στην υπερ-γήρανση του οργανισμού μας

Ξοδέψαμε κολοσσιαίους πόρους για να νικήσουμε μεταδοτικές ασθένειες, δυστυχήματα, εγκεφαλικά και καρδιακά (ίσως ο καλύτερος τρόπος να πεθάνει κανείς), πράγμα που αναπόφευκτα μας καταδίκασε να πεθαίνουμε από πολύ πιο παρατεταμένες διαδικασίες, όπως ο καρκίνος ή η άνοια. Ο θάνατος εγκλείστηκε στα νοσοκομεία, το χειρότερο μέρος να τελειώσεις τη ζωή σου.

Η ιατρική θεώρησε αποστολή της να διατηρεί τους ασθενείς εν ζωή πάση θυσία, αντί να τους βοηθά να πεθαίνουν αξιοπρεπώς και ανώδυνα. Πολλές αιτίες θανάτου, που άλλοτε είχαν οξεία και ακαριαία μορφή, μετατράπηκαν σε χρόνιες ασθένειες: τα καρδιακά επεισόδια έγιναν καρδιοπάθειες, τα εγκεφαλικά νόσος του Αλτσχάιμερ. Ο διαβήτης, το AIDS, ακόμα και μερικές μορφές καρκίνου, μεταβλήθηκαν σε χρόνιες παθήσεις. Τα οικονομικά συμφέροντα των φαρμακοβιομηχανιών συνέβαλαν οπωσδήποτε σε αυτό, καθώς είναι πολύ πιο επικερδές να φτιάχνεις φάρμακα που μετατρέπουν μια θανατηφόρα ασθένεια σε χρόνια πάθηση (ο ασθενής μετατρέπεται σε ισόβιο καταναλωτή φαρμάκων) παρά να φτιάχνεις ένα φάρμακο που θεραπεύει άπαξ δια παντός την ασθένεια (ο καταναλωτής σταματά να αγοράζει το προϊόν).

Εναλλακτικοί δρόμοι

Το να καταστήσουμε το τέλος της ζωής άξιο να το ζει κανείς, θα είναι μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις του 21ου αιώνα. Πρέπει να σταματήσουμε να ερευνούμε μόνο το πώς θα αναβάλουμε περαιτέρω το θάνατο και να αφιερώσουμε πόρους και στη βελτίωση της ευζωίας.

Πρέπει να χαράξουμε εναλλακτικές οδούς στις φαρμακευτικές αγωγές, προς θεραπείες που δεν ενδιαφέρουν τις φαρμακευτικές και βιοτεχνολογικές βιομηχανίες. Τα γηροκομεία θα πρέπει να είναι τόσο διαδεδομένα και καλά χρηματοδοτούμενα όσο τα μαιευτήρια. Οι ηλικιωμένοι θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να αποφασίζουν πώς θα πεθάνουν.

Αν η κοινωνία ενδιαφερόταν για τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής όσο για τα πρώτα δέκα, τότε ίσως να πετυχαίναμε να μην ζούμε τα τελευταία μας χρόνια σαν ζωντανοί-νεκροί.

Ο Δρ. Guy Brown είναι καθηγητής νευρολογίας στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, και ειδικεύεται στις διαδικασίες εκφυλισμού των εγκεφαλικών κυττάρων. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στη βρετανική εφημερίδα Guardian στις 14 - 11 - 2007 και μεταφράστηκε από την ομάδα του PPOL.