Μεσοστρώματα εν διασπάσει

Από τον Γιάννη Βούλγαρη

Είμαι ένας από τους χιλιάδες που βαριούνται να παρακολουθούν τις λεπτομέρειες του σκανδάλου των ομολόγων, τα swaps, τις off shores, τα euribor και τα λοιπά δομημένα.

Έχοντας αντιληφθεί το βασικό, την οργανωμένη απόπειρα της κυβέρνησης να «μαγειρέψει» τα δημοσιονομικά δεδομένα φορτώνοντας το ενδεχόμενο κόστος στα ταμεία, αρκούμαι απλώς να θαυμάζω την πρόοδο που έχει σημειώσει η χώρα μου σε αυτόν τον τομέα (των σκανδάλων εννοώ) και να παρατηρώ τις κοινωνικές αλλαγές λόγω επαγγελματικής διαστροφής.

Μια ολόκληρη εποχή χωρίζει πράγματι το σκάνδαλο Κοσκωτά από εκείνο των ομολόγων.

Το πρώτο ανήκε στην εποχή της εθνικής βιομηχανικής κοινωνίας, στην ελληνική, ολίγον βιοτεχνική εκδοχή της.

Χειρωνακτικό και σπιρτόζικο, είχε σαν μόνες διεθνείς πινελιές το πλαστό διπλότυπο της Μέριλ Λιντς και το αεροπλάνο του Σαλιαρέλη, αν και για να μην αδικούμε ούτε τον ίδιο ούτε το σκάνδαλό του, ο Κοσκωτάς είχε διαισθανθεί τη μετάβαση στη νέα εποχή.

Αντιθέτως, το σκάνδαλο των ομολόγων ανήκει πλήρως στη μεταβιομηχανική κοινωνία του παγκοσμιοποιημένου ψηφιακού καπιταλισμού.

Στην ελληνική και πάλι εκδοχή: η εγχώρια «μικρολαμογιά» τίναξε στον αέρα τα κοσμοπολίτικα δημοσιονομικά κόλπα των Αλογοσκούφη-Δούκα & Σία (ή καλύτερα & City).

Η εθνική ιδιοπροσωπία μας ήταν ανέκαθεν αντιφατική.

Αντιφατικές δυναμικές

Μία από τις ενδιαφέρουσες όψεις της υπόθεσης είναι η ποικιλία των κοινωνικών ομάδων και κυρίως η διαφορετικότητα των «κόσμων» μέσα στον οποίο ζουν οι αθέλητα ή ηθελημένα αναμεμειγμένοι εγχώριοι παράγοντες.

Κινούνται σχεδόν όλοι στον κοινωνικό χώρο που ονομάζαμε και συνεχίζουμε να ονομάζουμε μεσοστρώματα.

Από τους παθητικούς πρωταγωνιστές του σκανδάλου, τους ασφαλισμένους δημόσιους υπάλληλους, τους αναρμόδιους αντιπροσώπους τους στα ταμεία, στον «κόσμο» των «εταιρειών λήψης και διαβίβασης εντολών» (ΕΛΔΕ), των ειδικών, των συνδεδεμένων με τους «έξω» ισχυρούς χρηματιστικούς κύκλους και τους μικροδιαπλεκόμενους με τους «μέσα» ιθαγενείς κομματικούς.

Η ποικιλία μάς υπενθυμίζει ένα μείζον κοινωνικό φαινόμενο με βαρύνουσες πολιτικές επιπτώσεις: τις διαφορετικές και αποκλίνουσες δυναμικές που αναπτύσσονται στον χώρο των «μεσοστρωμάτων» (με την έννοια που έχει η «middle class» στις θεωρίες της κοινωνικής διαστρωμάτωσης παρά στη μαρξική, η οποία παραπέμπει στους τρόπους παραγωγής).

Ουσιαστικά, ανακόπτεται το φαινόμενο της κοινωνικής-πολιτισμικής «ομογενοποίησης» της ελληνικής κοινωνίας που πραγματοποιήθηκε μέσα σε συνθήκες γενικευμένης κοινωνικής ανόδου.

Εννοώ το μεγάλο «κύμα» κοινωνικής μεταβολής που εκδηλώθηκε με τη ραγδαία οικονομική ανάπτυξη των δεκαετιών 1960 και 1970, τα κοινωνικοπολιτικά αποτελέσματα της οποίας συνεχίστηκαν στη δεκαετία του 1980 παρά το μπλοκάρισμα των ρυθμών ανάπτυξης.

Σημασία είχε ο συλλογικός και γενικευμένος χαρακτήρας της ανόδου, η δημιουργία μιας ομοιογενούς καταναλωτικής κουλτούρας που πραγματώθηκε με:
τη γενικευμένη πλέον κατοχή των διαρκών καταναλωτικών αγαθών που συμβόλισαν σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες το αντίστοιχο φαινόμενο (ηλεκτρικές οικιακές συσκευές, αυτοκίνητο, τηλεόραση, κ.λπ),
την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που έδινε το διευρυνόμενο κράτος και οι δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες (με πρώτο το εκπαιδευτικό σύστημα) για την επίτευξη της ανόδου,
την ικανότητα να μεταφράσει τη βούληση κοινωνικής ανόδου σε ενιαία πολιτική απαίτηση και (άρρητη) προγραμματική κατεύθυνση, δηλαδή στο εθνικό κοινωνικό κράτος.
Το ΠΑΣΟΚ της πρώτης μεταπολιτευτικής έγινε ο βασικός αποδέκτης και εκφραστής αυτής της κοινωνικής μεταβολής.

Όπως ξέρουμε, το ίδιο φαινόμενο είχε εκδηλωθεί σε όλες τις αναπτυγμένες δυτικές χώρες, εδώ όμως ήταν χρονικά συμπυκνωμένο και κυρίως έφτασε στην ακμή του όταν ήδη είχαν αρχίσει να υπονομεύονται οι προϋποθέσεις που το είχαν προκαλέσει.

Το συγκεκριμένο εθνικό μοντέλο ανάπτυξης και το εθνικό κοινωνικό κράτος που ήταν το πλαίσιο της διόγκωσης-ομογενοποίησης των «μεσαίων στρωμάτων» άρχισε να μετασχηματίζεται υπό την πίεση της παγκοσμιοποίησης, των τεχνολογικών-παραγωγικών εξελίξεων και των γενικότερων καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων.

Σαν τα «μεσοστρώματα» να ήταν έκφραση και ταυτόχρονα δρων κοινωνικό υποκείμενο του μετασχηματισμού της μεταπολεμικής αγροτικής-μικροβιομηχανικής Ελλάδας στη σημερινή εξευρωπαϊσμένη «μεταβιομηχανική» κοινωνία.

Για να υποστούν τα ίδια τις συνέπειες.

Εξατομίκευση της τύχης

Πράγματι, η Ελλάδα διανύει τη δωδέκατη συνεχή χρονιά οικονομικής ανάπτυξης, από το 1998 μάλιστα με ρυθμούς περίπου 4%, οι σχετικές μελέτες δεν δείχνουν επιδείνωση των ανισοτήτων, παρά ταύτα όμως το κοινωνικό κλίμα ιδίως τα τελευταία χρόνια, δεν προδίδει ασφαλώς ανάλογη ευφορία.

Υπάρχει κάτι περισσότερο από την παραδοσιακή νεοελληνική γκρίνια και την εκθετική μεγέθυνσή της από τους άθλιους της ιδιωτικής τηλεόρασης;

Φαίνεται ότι υπάρχει.

Με βάση την εμπειρία, τις διεθνείς τάσεις και διάσπαρτα στατιστικά στοιχεία (αφού το ελληνικό κράτος έχει αποφασίσει ότι δεν χρειάζεται τη συστηματική κοινωνική έρευνα) μπορούμε να υποθέσουμε ότι ένας από τους λόγους της κοινωνικής δυσανεξίας είναι και η διαφορετική δυναμική που αναπτύσσεται στο εσωτερικό των μεσοστρωμάτων.

Τα χρόνια της γενικευμένης κοινωνικής ανόδου και των σταθερά αυξουσών προσδοκιών έχουν παρέλθει.

Η άνοδος έχει πάψει να αποτελεί το μέλλον όλων, ούτε καν της πλειονοψηφίας, αντιθέτως έχουν γίνει ορατοί οι κίνδυνοι κοινωνικής καθόδου και συμπίεσης στη γκρίζα εκείνη ζώνη που μόλις διακρίνει τους «μικρομεσαίους» από τους «κάτω».

Ούτε ο τομέας ούτε ο κλάδος απασχόλησης εγγυάται τη διάκριση των μεν από τους δε.

Αρκεί να δει κανείς στον τομέα των «υπηρεσιών» που κατ' εξοχήν ενσάρκωσε το όνειρο της κοινωνικής ανόδου, τη διαφορά που χωρίζει τον «κόσμο» των μοντέρνων υψηλής ειδίκευσης εργαζομένων από τις παραδοσιακότερες απασχολήσεις των εκπαιδευτικών, των μεταφορών, κ.λπ.

Δεν σημειώνεται μαζική χειροτέρευση του βιοτικού επιπέδου, το οποίο άλλωστε συνεχίζει να βελτιώνεται.

Διαχέεται όμως η ανασφάλεια και η ανησυχία για το μέλλον.
Γιατί έχουν γίνει αβέβαιοι οι μηχανισμοί ανόδου και επιτυχίας, καθώς η απρόβλεπτη αγορά έχει αντικαταστήσει κατά μεγάλο μέρος το κράτος και τις δημόσιες υπηρεσίες.
Γιατί έχουν εξατομικευτεί οι πιθανότητες κοινωνικής ανόδου καθώς οι θεσμοί συλλογικής διαπραγμάτευσης του κοινωνικού status και τα συστήματα κοινωνικής εξασφάλισης έχουν εξασθενήσει και η περίφημη «ελληνική οικογένεια» μετά δυσκολίας πλέον μπορεί να αναπληρώνει τα πάντα.
Τα «μεσοστρώματα» έπαψαν να είναι υπόδειγμα μιας συλλογικής γενικής κοινωνικής επιτυχίας.

Αντιθέτως, γίνονται μια επισφαλής και αυξανόμενα διαφοροποιημένη πραγματικότητα που αμφιβάλει για τα «κεκτημένα» της, καθόσον η ανοδική ή η καθοδική κινητικότητα έχει ένα στοιχείο αυξανόμενης τυχαιότητας.

Σαν τις φυσαλίδες που ανεβοκατεβαίνουν στο νερό που βράζει.

Γι' αυτό ανησυχούν και αισθάνονται περισσότερη ανασφάλεια από όση η πραγματική τους κατάσταση δικαιολογεί.

Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι καθηγητής στο τμήμα πολιτικής επιστήμης και ιστορίας του Παντείου πανεπιστημίου. Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Τα Νέα το Σάββατο 12 Μαΐου 2007 και αναδημοσιεύτηκε στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα του ppol.