Monday, June 14, 2010

Νοικοκυραίοι, ραντιέρηδες, καιροσκόποι

Του Αρίστου Δοξιάδη
Athens Review of Books,
Εναλλακτικά Anamorfosis Blog
8 Ιουνίου 2010

Ο τρόπος που συζητάμε για την οικονομία άλλαξε άρδην, μέσα σε λίγους μήνες. Πριν ξεσπάσει η δική μας κρίση του χρέους ο δημόσιος διάλογος δεν διέφερε πολύ από τον αντίστοιχο στις δυτικές χώρες. Είχαμε τις κλασικές συζητήσεις υπέρ του δημόσιου ή του ιδιωτικού τομέα, υπέρ της τόνωσης της ζήτησης ή της περικοπής δαπανών, για το φιλελευθερισμό και τη σοσιαλδημοκρατία, κ.ο.κ

Λίγοι σχολιαστές επέμεναν στις ελληνικές ιδιαιτερότητες. Για παράδειγμα ότι το Δημόσιο δεν είναι Δημόσιο όταν το έχουν αλώσει ιδιωτικά και συντεχνιακά συμφέροντα, και το ιδιωτικό δεν είναι ιδιωτικό όταν ζει από το δημόσιο χρήμα. Αλλά αυτές οι φωνές δεν ήταν παρούσες ούτε στο λόγο των κομμάτων, ούτε των καναλιών, ούτε φυσικά στη χάραξη της κυβερνητικής πολιτικής.

Οι τεχνοκράτες ασχολούνταν περισσότερο με το επίσημο, παρά με το πραγματικό. Με το ύψος, π.χ., των φορολογικών συντελεστών, αλλά όχι με τους φόρους που πραγματικά πλήρωναν οι επιχειρήσεις – πολύ ψηλότερους από την επίσημη κλίμακα όταν το ΣΔΟΕ επέδραμε επί δικαίων και αδίκων, πολύ χαμηλότερους όταν ο επιχειρηματίας είχε τον τρόπο του.

Υπήρχε μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον επίσημο λόγο της πολιτείας, της πολιτικής, της τεχνοκρατίας, και σε αυτό που διαισθανόμασταν, που κουβεντιάζαμε στις παρέες, αλλά δεν αρθρώναμε δημόσια. Στον επίσημο λόγο, την καθαρεύουσα, μιλούσαμε για επενδύσεις, προγραμματισμό, ανταγωνισμό, παραγωγικότητα, κίνητρα, ελέγχους, νόμους. Στη δημοτική, για φραπέ, χαβαλέ, και το δαιμόνιο του Έλληνα. Ξέραμε ότι οι δημόσιες διακηρύξεις δεν θα πραγματοποιηθούν, αλλά λέγαμε: ας προσπαθήσουμε, και αν γίνει το ένα δέκατο, πάλι καλά – να μη μείνουμε πολύ πίσω από «την Ευρώπη».

Τώρα η δημόσια συζήτηση άλλαξε, και ξαφνικά μοιάζει με τις κουβέντες της παρέας. Το δίλημμα «δημόσιο ή ιδιωτικό;» μεταλλάχτηκε: «με τον αργόμισθο ή με το φοροφυγά;». Το «συνδικάτα ή εργοδοσία;» μεταλλάχτηκε: «να κόψουμε τη σύνταξη από τα 52 ή τα ιατρικά υλικά που τα πληρώνουμε για χρυσάφι;». Αρχίσαμε να συζητάμε για την πραγματική Ελλάδα, όχι για μια θεωρητική μικτή οικονομία. Οι καθημερινές εμπειρίες του καθενός ταυτίστηκαν με τα μεγάλα ζητήματα. Αυτό είναι υγιές. Είναι η αρχή της αυτογνωσίας.

Αλλά η οικονομία είναι πολύπλοκη, και οι εμπειρίες μας είναι χαοτικές, ποικίλες και αντιφατικές. Είναι εύκολο να καταλήξουμε σε υπερβολές, να μείνουμε σε καταγγελίες και μονόλογους, να χάσουμε τις αιτίες και την προοπτική. Από τη δημώδη εμπειρία πρέπει να ξαναστήσουμε μια λόγια θεωρία για την ελληνική οικονομία, που να εστιάζει στα ουσιώδη, να τα εξηγεί, και να ορίζει επιλογές.

Θεωρίες της ιδιομορφίας

Μια καλή προσέγγιση είναι να εντοπίσουμε σε τι διαφέρουμε από τις αναπτυγμένες δυτικές οικονομίες, που συνειδητά ή ασυνείδητα τις έχουμε για πρότυπο. Ακόμα και όταν τις επικρίνουμε, αυτές έχουμε ως μέτρο σύγκρισης, τόσο για την ιδιωτική κατανάλωση όσο και για τις κοινωνικές υπηρεσίες. Για το σκοπό αυτό είναι χρήσιμη μια νεοθεσμική οπτική, που αναλύει τις παραλλαγές του καπιταλισμού και τις σχετίζει με τις ιστορικές καταβολές και τους θεσμούς κάθε χώρας3.

Οι θεσμοί είναι μια ευρεία έννοια, που επιδέχεται διαφορετικούς ορισμούς. Στον πιο γενικό ορισμό ο όρος περιλαμβάνει τους επίσημους θεσμούς (το σχολείο) και τους ανεπίσημους (το φροντιστήριο και το ιδιαίτερο). Περιλαμβάνει τις ρυθμίσεις (ιατρική νομοθεσία), τους οργανισμούς (το νοσοκομείο), αλλά και τις συχνές συμπεριφορές (το φακελάκι). Περιλαμβάνει επίσης, σε μερικές θεωρήσεις, την ιδεολογία (τι είναι πρόοδος) και τη νοοτροπία (εργασιακή ηθική).

Η νεοθεσμική θεώρηση επιδιώκει να φωτίσει και να εξηγήσει τις μικρο-οικονομικές συμπεριφορές που διαμόρφωσαν τα μακρο-μεγέθη. Γιατί αφήσαμε την κοινωνική ασφάλιση να χρεοκοπήσει; Γιατί δεν πληρώνουμε φόρους; Γιατί δεν έχουμε εξαγώγιμα βιομηχανικά προϊόντα; Γιατί κάνουν φροντιστήριο οι μαθητές των λυκείων; Σε τι είμαστε διαφορετικοί σε αυτό το επίπεδο από τους Γερμανούς;

Η πρόχειρη εμπειρική απάντηση είναι ένας πολύ μακρύς κατάλογος: διαφθορά, πελατειακό σύστημα, γραφειοκρατία, οικογενειοκρατία, διαπλοκή, καταναλωτισμός, παπαγαλία στο σχολείο, καχυποψία, αλλά και ευέλικτες επιχειρήσεις, πτυχιούχοι, φιλοδοξία, κινητικότητα, πολιτική άποψη, αντίσταση, πολυγλωσσία, εργατικότητα (υπό όρους), εξωστρέφεια. Δεν βοηθάει όμως πολύ μια τέτοια παράθεση. Πιο διαφωτιστικό είναι, από όλο το πλέγμα των θεσμών που απαρτίζουν την ελληνική μικροοικονομία, να ξεχωρίσουμε λίγα και βασικά, όπου διαφέρουμε από τις πιο αναπτυγμένες οικονομίες. Τα ακόλουθα θεωρώ ότι είναι τα κρίσιμα στοιχεία της ελληνικής ιδιομορφίας:

  • Το πλήθος και το μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων, μαζί με τη μεγάλη διασπορά της ιδιοκτησίας των ακινήτων (νοικοκυραίοι).
  • Η μεγάλη έκταση και διασπορά των προσόδων (ραντιέρηδες).
  • Η ελλιπής συνείδηση συνεργασίας και παράλληλα η μεγάλη ανταπόκριση σε κίνητρα και αντικίνητρα (καιροσκόποι).
Η Ελλάδα είναι μια καπιταλιστική οικονομία με κοινωνικό κράτος, όπως πολλές άλλες. Αλλά όπως και κάθε άλλη έχει τη δική της δυναμική, που δημιουργείται από τα ιδιαίτερα στοιχεία της μαζί με τα γενικά στοιχεία του καπιταλισμού.

*Ολόκληρο το άρθρο μπορείτε να το διαβάσετε στο Anamorfosis blog ή στο Athens Review of Books, τεύχος 8, Ιούνιος 2010. με τίτλο Θεσμοί και νοοτροπίες στην ελληνική οικονομία

11 comments:

  1. μπράβο εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ανάλυση

    ReplyDelete
  2. Για να κατανοησει κανεις την
    Ελλαδα πρεπει να δει που στραφηκε η κοινωνια παραγωγικα.
    Η κυρια παραγωγη της χωρας ηταν η
    παραγωγη στελεχων του δημοσιου.
    Οι πολιτικες ηγεσιες στραφηκαν στους μαζικους διορισμους στο δημοσιο ,ειτε ηταν ψευτοσοσιαλιστες
    ειτε χουντοδεξιοι.
    Μας ελεγαν στο σχολειο μαθετε γραμματα για να μην γινετε κτηνοτροφοι.Και τι να γινουμε ;
    Δημοσιοι Υπαλληλοι
    Υπηρχε η παραξενη πεποιθηση στην κοινωνια οτι μια χωρα δεν πρεπει να παραγει αλλα να γεμιζει γραφιαδες στο δημοσιο.
    Οχι φιλαρακι.
    Το σχολειο πεπει να βγαζει ΜΟΡΦΩΜΕΝΟΥΣ κτηνοτροφους.
    Το προβλημα στην Ελλαδα ειναι προβλημα παιδειας.
    Η παιδεια δεν βγαζει καλυτερους ανθρωπους, αλλα σου μαθαινει να κλεβεις και να κοιτας το βολεμα στο δημοσιο.
    Η Ολλανδια ειναι αυταρκης και εξαγει γεωργικα προιντα .
    Η Ελλαδαρα παραγει ΔΥ.
    Τι περιμεντετε ρε ανθρωποι ;
    Η Ελλαδα απλα αφρικανοποιηται
    και χωριζετε στους εκλεκτους ΔΥ
    και τα αχρηστα σκουπιδια ΙΥ.
    Γνωστη μου απο την Ογκαντα μου ελεγε πως στη χωρα της υπαρχουν
    οι εκλεκτοι ΔΥ και τα σκουπιδια ιδιωτικοι.
    Και τρομαξα με τις ομοιοτητες.
    ΛΑΕ ΞΥΠΝΑ
    ΑΠΑΙΤΗΣΕ ΤΩΡΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΗΣ
    ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΑΣΥΛΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ.
    Αυτες ειναι οι βασικες αιτιες του κακου

    ReplyDelete
  3. ε οχι και καπιταλιστική οικονομία με κοινωνικό κράτος

    ενα σκασμό λεφτά ξοδεύαμε τόσα χρόνια και κράτος πρόνοιας δεν είχαμε - ούτε καν ανταποδοτικότητα γιά τους φόρους

    και όσο για την οικονομία κρατικίστικη και κακομοίρα, δεμένη στο ζωνάρι του κράτους και των πελατειακών σχέσεων

    Καλά τα θεωρητικά άρθρα και το μπλα μπλά παιδιά αλλά έχει κουράσει

    Βγείτε στο πεζοδρόμιο να δείτε την πραγματικότητα πέρα από θεωρίες και όμορφα λόγια.

    ReplyDelete
  4. "Τώρα η δημόσια συζήτηση άλλαξε, και ξαφνικά μοιάζει με τις κουβέντες της παρέας. Το δίλημμα «δημόσιο ή ιδιωτικό;» μεταλλάχτηκε: «με τον αργόμισθο ή με το φοροφυγά;». Το «συνδικάτα ή εργοδοσία;» μεταλλάχτηκε: «να κόψουμε τη σύνταξη από τα 52 ή τα ιατρικά υλικά που τα πληρώνουμε για χρυσάφι;». Αρχίσαμε να συζητάμε για την πραγματική Ελλάδα, όχι για μια θεωρητική μικτή οικονομία. Οι καθημερινές εμπειρίες του καθενός ταυτίστηκαν με τα μεγάλα ζητήματα. Αυτό είναι υγιές. Είναι η αρχή της αυτογνωσίας."


    Ευτυχώς το καταλάβατε τελικά ότι οι ιδεολογίες είναι για μικρά παιδιά και οι θεωρίες περί καπιταλισμού και σοσιαλισμού κλπ είναι για εφήβους που προσπαθούν να εντυπωσιάσουν γκόμενες.

    Οι ώριμοι άνθρωποι ασχολούνται με πραγματικά ζητήματα, όχι με βλακείες.

    ReplyDelete
  5. Δεν υπάρχει ανθρώπινη συμπεριφορά,και συνεπώς ανθρώπινη απόφαση,που να μη στηρίζονται σε ένα σύστημα ιδεών,αξιών και αρχών, που να συγκροτούν μια κοσμοθεωρία και μια βιοθεωρία.Ακόμα και τις απλές καθημερινές δραστηρότητές μας τις κανονίζουν δέσμες ιδεών που λειτουργούν ως προστακτικές Αρχές είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι.Συνεπώς το να οικτίρουμε τους άλλους για τις ιδεολογικές τους προτιμήσεις δεν σημαίνει ότι εμείς είμαστε καθαροί απο τέτοιες "επιμολύνσεις".Και αλλοίμονο αν νέοι άνθρωποι,όπως οι συντάκτες των άρθρων της Γ700, δεν προβάλλανε με εντονότερο τρόπο τις δικές τους ιδέες.

    ReplyDelete
  6. ser κουράστηκες γιατί πιάνεσαι από το δέντρο και χάνεις το άρθρο.

    Προσωπικά βρίσκω το άρθρο εξαιρετικό. Σου λέει ότι η Ελλάδα δομικά είναι μια κοινωνία μικροϊδιοκτητών "νοικοκυραίων", προσοδοθήρων ραντιέρηδων και καιροσκόπων οπορτουνιστών κι αυτό είναι το πρόβλημα.

    ReplyDelete
  7. Για το συνδέσουμε το θέμα και με τη διαφθορά, είναι αποδεδειγμένο ότι σε συνθήκες λειτουργίας κι οργάνωσης της αγοράς όπως η ελληνική, η συγχώνευση επιχειρήσεων σε λιγότερες σε αριθμό και μεγαλύτερες σε μέγεθος λειτουργεί θετικά για τη μείωση της διαφθοράς, την αύξηση οικονομιών κλίμακας κι ανταγωνιστικότητας και της καλύτερης διαχείρισης και ρύθμισης από πλευράς ρυθμιστικών αρχών, κράτους και φοροεισπρακτικών μηχανισμών.

    ReplyDelete
  8. "η συγχώνευση επιχειρήσεων σε λιγότερες σε αριθμό και μεγαλύτερες σε μέγεθος λειτουργεί θετικά για τη μείωση της διαφθοράς, την αύξηση οικονομιών κλίμακας κι ανταγωνιστικότητας και της καλύτερης διαχείρισης και ρύθμισης από πλευράς ρυθμιστικών αρχών, κράτους και φοροεισπρακτικών μηχανισμών."

    βλέπε Siemens και αδυναμία είσπραξης φόρων στις μεγαλοτράπεζες.


    Aπό τα παραπάνω μόνο οι οικονομίες κλίμακας ισχύουν ειδικά στην Ελλάδα.

    ReplyDelete
  9. gmosie

    και καλά- μετά από τόσα χρόνια τώρα το καταλάβαμε ? 180 χρόνια πέρασαν από το 1821

    διάβασα σήμερα και ΔΕΝ το καταλαβαίνω
    οι εργαζόμενοι στο Μετρό απεργούν λέει αύριο διότι δεν ανανεώνονται λήγουσες συμβάσεις συμβασιούχων οι οποίες είχαν γίνει προεκλογικά και ο Επιθεωρητής Δημ. Διοίκησης τις έκρινε παράνομες

    Αυτό δείχνει ότι ακόμα δεν έχουμε καταλάβει τι συμβαίνει γύρω μας (ευτυχώς όχι όλοι)

    ReplyDelete
  10. @ aoua

    το συμπέρασμα δεν είναι θέσφατο, αν και θα άρεσε σε ορισμένους γιατί ταιριάζει στο ιδεολογικό περιτύλιγμα.

    Το συμπέρασμα αφορά χώρες με μικρή παραγωγική δύναμη, αδυναμία αποτελεσματικών ή/και επαρκών ελεγκτικών και ρυθμιστικών μηχανισμών, υψηλά επίπεδα οριζόντιας διαφθοράς και πολυάριθμες πολύ μικρές επιχειρήσεις που λειτουργούν οριακά εντός της επίσημης οικονομίας - δηλαδή συστήματα όπως αυτό της Ελλάδας, των χαμηλών και μεσαίων εισοδηματικά χωρών σε Αφρική, Ασία και Ανατολική Ευρώπη.

    Ο στόχος δηλαδή είναι η επίτευξη ενός εθνικού μέσου όρου επιχειρήσεων στο μικρομεσαίο μέγεθος (όπως ορίζεται στην ΕΕ).

    Τα πολύ μεγάλα μεγέθη έχουν άλλα προβλήματα, άλλες επιπτώσεις κι άλλες ανάγκες ρύθμισης κι ελέγχου, ειδικά όσον αφορά τη διαφθορά.

    Τοποθετώντας τους εαυτούς μας σε δύο αντίπαλα ιδεολογικά στρατόπεδα δεν οδηγεί πουθενά αλλού πέρα από την αδυναμία αναγνώρισης των πραγματικών - κι όχι φαντασιακών - προκλήσεων που μας αφορούν.

    ReplyDelete
  11. O foustis o Cameron, idios o Karamanlis. Pairnei ta eysxima gia ti douleia pou ksekinise o Blair me ti matomeni Kyriaki. Ante na doume poso tha kratisei o minas toy melitos.

    Pantos opou akoute ritoriki gia meiosi tou dimosiou, na perimenete spin kai ayksisi ton dapanon pros tous apo pano.

    Sorry gia to asxeto sxolio

    ReplyDelete