Μπορούν οι κυβερνήσεις να επηρεάσουν μακροπρόθεσμα τις δημογραφικές τάσεις;

Από τον Alastair Murray*

Τουλάχιστο θεωρητικά, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δικαιούνται να επιχειρούν να παρέμβουν στις αρνητικές δημογραφικές εξελίξεις και την υπογεννητικότητα που χαρακτηρίζει τα ευρωπαϊκά κράτη. Τα τελευταία λίγα χρόνια, έχει γίνει πολύ συζήτηση για το αν θα ήταν θετικό να αναλάβουν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις πολιτικές πρωτοβουλίες για να βελτιώσουν τη γεννητικότητα στις χώρες τους.

Οι πρωτοβουλίες αυτές μπορούν να πάρουν δύο μορφές:

• Πολιτικές υπέρ της γεννητικότητας (π.χ. φοροαπαλλαγές) με σκοπό την αύξηση του δείκτη γεννητικότητας
• Χαλάρωση των περιορισμών στη μετανάστευση, ώστε να αυξηθεί η εισροή νέων εργαζομένων.
  

Ας δούμε αν κάποια από τις προσεγγίσεις αυτές μπορεί πράγματι να απαντήσει στις δημογραφικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ευρώπη.

Η επιστροφή της ενίσχυσης της γεννητικότητας

Οι πολιτικές υπέρ της γεννητικότητας έχουν μακρά (και αντιπαθή) ιστορία. Οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ανάλαβαν όλοι νομοθετικά μέτρα ενίσχυσης της οικογένειας κι ενθάρρυνσης της τεκνοποιίας.

Τον περασμένο αιώνα, πολλά αυταρχικά καθεστώτα δυσφήμισαν την προσπάθεια αυτή, χρησιμοποιώντας καταπιεστικά κι ανελεύθερα μέτρα με σκοπό να αυξήσουν τον εθνικό τους πληθυσμό.

Παρ' όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια ο «γεννητισμός» αποκαταστάθηκε πολιτικά σε μεγάλο βαθμό σε πολλές χώρες της Ευρώπης.

Ασφαλώς, ανάμεσα στους υποστηρικτές της ενίσχυσης της τεκνοποιίας εξακολουθούν να βρίσκονται και συντηρητικοί, που ελπίζουν σε αποκατάσταση των «παραδοσιακών αξιών». Σήμερα όμως, ο σχετικός διάλογος έχει μετατοπιστεί προς το πόσο αναγκαίες είναι οι λεγόμενες πολιτικές ενίσχυσης της οικογένειας, που προωθούν μέτρα για τη διευκόλυνση των γονέων να συνδυάσουν οικογένεια και καριέρα, αλλά και άλλα κίνητρα, όπως π.χ. φοροαπαλλαγές -ή προσφορά ευάριθμων υπηρεσιών βρεφονηπιακής φροντίδας.

Αυτού του είδους ο φιλελεύθερος γεννητισμός θεμελιώνεται εν μέρει στο εύρημα των σχετικών ερευνών πως οι γυναίκες δεν τεκνοποιούν όσο θα ήθελαν. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η δεξαμενή σκέψης «ερευνητικό ινστιτούτο για δημόσιες πολιτικές» (IPPR) εκτίμησε πως κάθε χρόνο γεννώνται 90,000 παιδιά λιγότερα από όσα θα ήθελαν να τεκνοποιήσουν οι γυναίκες της χώρας.

Αλλά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), το «ευρωβαρόμετρο» έδειξε πως ενώ κάθε γυναίκα επιθυμεί κατά μέσο όρο να αναθρέψει 2.36 παιδιά, ενώ ο πραγματικός δείκτης γεννητικότητας της ΕΕ δεν αρκεί ούτε καν για να διατηρήσει σταθερό τον πληθυσμό.

Από παρόμοια δεδομένα πολλοί εξήγαγαν το συμπέρασμα πως οι πολιτικοί θα έπρεπε να αφιερωθούν στο να μειώσουν το χάσμα μεταξύ της επιθυμητής και της πραγματικής γεννητικότητας -και να ευνοήσουν έτσι την αύξηση του αριθμού των γεννήσεων.

Το πρόβλημα είναι πως παρόμοια στατιστικά δεδομένα δε μας λένε και πολλά πράγματα. Κατ' αρχήν δεν είναι ξεκάθαρο κατά πόσο είναι πράγματι δυνατό να μειωθεί το χάσμα μεταξύ επιθυμητής και πραγματικής γεννητικότητας χάρη σε δημόσιες πολιτικές.

Ύστερα, όταν είναι νέες, οι γυναίκες τείνουν να υπερεκτιμούν τον αριθμό των παιδιών που θα επιθυμούσαν να αποκτήσουν. Οι απαντήσεις τους μπορεί να επηρεάζονται από κοινωνικές προσδοκίες, που στην Ευρώπη εξακολουθούν να επιτάσσουν σε κάθε γυναίκα να αποκτήσει δύο ή και περισσότερα παιδιά, παρά από τις αυθεντικές τους επιθυμίες.

Η πρόσφατη έρευνα του «ευρωβαρόμετρου» έδειξε επίσης πως η χαμηλή γονιμότητα οφείλεται κυρίως τόσο σε θέματα υγείας, όσο και σε πλευρές που σχετίζονται με το σύγχρονο τρόπο ζωής, όπως π.χ. την αδυναμία των γυναικών να βρουν μόνιμο σύντροφο.

Επίσης οι άνδρες επιθυμούν εν γένει λιγότερα παιδιά -και ο λόγος τους δεν είναι καθόλου αμελητέος στο πόσα παιδιά θα αποκτήσει τελικά το ζευγάρι.

Εκτός αυτών όμως, υπάρχουν πολλοί λόγοι αμφισβήτησης της αποτελεσματικότητας των πολιτικών ενίσχυσης των γεννήσεων. Είναι αλήθεια πως η γεννητικότητα αυξήθηκε στη Γαλλία στα τέλη της δεκαετίας του 1990, μετά την καθιέρωση του «γονικού επιδόματος εκπαίδευσης» (ΑΡΕ) που δίνεται στις μητέρες που επιλέγουν να σταματήσουν να εργάζονται μετά τη γέννηση του τρίτου τους παιδιού.

Σύμφωνα με μία έρευνα, το 50% σχεδόν της αύξησης των γεννήσεων των ετών 1995-2000 οφείλεται άμεσα σε αυτό το επίδομα.

Αλλά είναι πολύ νωρίς ακόμα για να εκτιμήσουμε τη μακροπρόθεσμη συμβολή του μέτρου στην γεννητικότητα. Υπάρχουν δεδομένα από τη Σουηδία που μας καλούν να μη βιαζόμαστε να βγάλουμε συμπεράσματα. Τη δεκαετία του 1980, οι φιλικές προς την οικογένεια πολιτικές της Σουηδίας εκτόξευσαν το δείκτη γεννητικότητας στο 2.14 (το 1990). Η τάση αυτή όμως απεδείχθη βραχύβια: το 2000 ο δείκτης γεννητικότητας είχε επιστρέψει στο... 1.54.

Με παρόμοιο τρόπο, μία έρευνα στο Κεμπέκ έδειξε πως οι πολιτικές προώθησης της γεννητικότητας που εισήχθησαν εκεί τη δεκαετία του 1980 επηρέασαν βραχυπρόθεσμα το ρυθμό των γεννήσεων. Σήμερα ο δείκτης γεννητικότητας του Κεμπέκ εξακολουθεί να είναι από τους χαμηλότερους του Καναδά.

Ακόμα περισσότερες αμφιβολίες για τις επιπτώσεις των πολιτικών υπέρ της γεννητικότητας εγείρονται όταν εξετάσουμε ένα-ένα τα μέτρα που έχουν ληφθεί στο πλαίσιό τους. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει πως οι φοροαπαλλαγές σε περίπτωση τεκνοποιίας θα λειτουργούσαν ως κίνητρο στην απόκτηση παιδιών. Τα δεδομένα όμως δείχνουν πως αυτό μόνο περιθωριακά συμβαίνει: μία σχετική έρευνα σε 22 βιομηχανικά κράτη έδειξε πως τα φορολογικά κίνητρα επηρεάζουν ελάχιστα τον αριθμό των γεννήσεων.

Η ελάφρυνση κατά 25% της οικογενειακής φορολογίας έδειξε να αυξάνει το δείκτη γεννητικότητας μόνο κατά 0.07. Η -για να το πούμε διαφορετικά- στη Βρετανία η αύξηση των δημοσίων δαπανών για τα παιδιά κατά 3.3 δις ευρώ ετησίως θα αύξαινε το δείκτη γεννητικότητας του Ηνωμένου Βασιλείου από το 1.84 στο... 1.91.

'Αλλες έρευνες δείχνουν πως τα οφέλη μπορεί να είναι ακόμα πιο αμελητέα· οι φοροαπαλλαγές μπορεί πρόσκαιρα να επηρεάζουν προς τα πάνω τη γεννητικότητα, αλλά μακροπρόθεσμα η επίδρασή τους είναι ακόμα μικρότερη.

Έτσι, π.χ. μία αμερικανική έρευνα για την επίδραση των φοροαπαλλαγών σε νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος με εξαρτημένα μέλη έδειξε πως αυτές επιδρούσαν έντονα θετικά στην απόφαση για απόκτηση παιδιού, ιδίως όμως στο χρόνο της τεκνοποιίας.

Είναι δε ακόμα δυσκολότερο να αξιολογήσει κανείς την επίδραση πολιτικών «ενίσχυσης της οικογένειας» στη γεννητικότητα. Υπάρχει δυσκολία ακόμα και για να αποκατασταθεί η σχέση αιτίου-αιτιατού: κάνουν οι γυναίκες περισσότερα παιδιά λόγω του ελαστικού ωραρίου ή μήπως επειδή έχουν παιδιά αναζητούν θέσεις εργασίας με ελαστικό ωράριο;

Εξίσου σοβαρά εμπόδια βρίσκει η έρευνα της σχέσης μεταξύ γεννητικότητας και βρεφονηπιακής φροντίδας. Μία έρευνα σε 21 κράτη-μέλη του «οργανισμού οικονομικής συνεργασίας και αναπτύξεως» (ΟΟΣΑ) έδειξε σημαντική επίδραση της βρεφονηπιακής μέριμνας με τη γεννητικότητα. Όμως μια άλλη έρευνα στη Σουηδία δεν βρήκε να επηρεάζεται η απόκτηση δεύτερου ή τρίτου παιδιού από την παροχή βρεφονηπιακών σταθμών. Παρομοίως, μία έρευνα στη Νορβηγία έδειξε πως μια αύξηση στην πρόσβαση στη βρεφονηπιακή μέριμνα της τάξεως του 20% αύξησε το δείκτη γεννητικότητας κατά 0.05 παιδιά/γυναίκα.

Συμπερασματικά, ενώ υπάρχουν ενδείξεις πως μεγάλης έντασης πολιτικές επιχειρήσεις υπέρ της αύξησης του ρυθμού των γεννήσεων μπορεί πράγματι να φέρει αποτελέσματα, πιθανότατα η επίδρασή τους είναι μάλλον περιορισμένης έκτασης. Τα εμπειρικά δεδομένα δείχνουν πως εκτενείς πολιτικές προσπάθειες ενίσχυσης της οικογένειας επηρεάζουν εν γένει σε περιορισμένο βαθμό το δείκτη γεννητικότητας -και μάλιστα πως συχνά η όποια επίδρασή τους είναι βραχύβια.

Τα όρια της επίδρασης της μετανάστευσης στη δημογραφία

Συχνά προτείνεται ως λύση για το δημογραφικό πρόβλημα της Ευρώπης η αύξηση της ροής της μετανάστευσης. Οι υποστηρικτές της μετανάστευσης επιχειρηματολογούν πως περισσότερες αφίξεις μεταναστών θα μειώσουν τον ηλικιακό μέσο όρο και θα αυξήσουν τον πληθυσμό. Ο ηλικιακός μέσος όρος, τονίζουν, αυξάνει λιγότερο στις ΗΠΑ από ότι στην Ευρώπη και την Ιαπωνία, εν μέρει λόγω των υψηλότερων ρυθμών μετανάστευσης της Αμερικής. Η Ευρώπη, υπονοούν, θα έπρεπε να μιμηθεί τις ΗΠΑ στο θέμα αυτό.

Χωρίς να υπολογίσουμε εδώ τα ανθρωπιστικά προβλήματα που συνδέονται με το ζήτημα, δεν υπάρχει αμφιβολία πως η μετανάστευση συνδέεται με ευεργετικές οικονομικές επιπτώσεις -ιδίως λόγω του ότι απασχολούνται σε επαγγελματικούς κλάδους που δεν μπορούν να στελεχωθούν από το εργατικό δυναμικό που διαθέτει η χώρα υποδοχής.

Μπορεί όμως να λειτουργήσει η μετανάστευση ως πανάκεια για το δημογραφικό πρόβλημα της Ευρώπης, όπως ορισμένοι υποστηρίζουν; Πολύ αμφίβολο. Βραχυπρόθεσμα βέβαια, η μετανάστευση έχει δύο θετικές επιπτώσεις: αυξάνει τον ενεργό πληθυσμό και αυξάνει το δείκτη γεννητικότητας (καθώς οι μετανάστες γεννούν περισσότερα παιδιά από τους ντόπιους). Συν τω χρόνω όμως, και τα δύο αυτά οφέλη εκλείπουν: πρώτον οι μετανάστες γερνούν με τη σειρά τους, αλλά και ο δείκτης γεννητικότητάς τους τείνει να προσαρμόζεται σε αυτόν της χώρας υποδοχής.

Καθώς συνταξιοδοτούνται οι μετανάστες, συμβάλουν με τη σειρά τους στην επιδείνωση της σχέσης εργαζόμενων/συνταξιούχων, πράγμα που οδηγεί τα κράτη να επιχειρούν να προσελκύουν νέους μετανάστες...

Ο ΟΗΕ έχει υπολογίσει ακριβώς πόσους μετανάστες θα χρειάζονταν τα ευρωπαϊκά κράτη για να διατηρήσουν σταθερή τη σχέση εργαζομένων/συνταξιούχων έως το 2050. Η Γερμανία π.χ. θα χρειαζόταν... 188 εκατομμύρια μετανάστες και θα έφτανε σε πληθυσμό τα 299 εκατομμύρια το 2050 (έναντι 82 σήμερα). Τα στοιχεία του ΟΗΕ μπορεί να έχουν το μειονέκτημα πως υιοθετούν ως στόχο τη (μη ρεαλιστική) διατήρηση της -εξαιρετικής- σχέσης εργαζομένων/συνταξιούχων της δεκαετίας του 1990.

Ακόμα κι έτσι όμως, το γεγονός παραμένει: είναι εντελώς αδύνατο να υπάρξει χώρα πρόθυμη να δεχθεί τόση μετανάστευση όση χρειάζεται για να μην έχει δημογραφικό πρόβλημα τα επόμενα χρόνια.

Είναι σημαντικό να πούμε πως αυτό δεν είναι επιχείρημα κατά της μετανάστευσης. Υπάρχουν πολλά τεκμηριωμένα επιχειρήματα υπέρ της μετανάστευσης· απλά η μακροπρόθεσμη επίλυση του δημογραφικού προβλήματος της Ευρώπης δεν συγκαταλέγεται σε αυτά.

Πολιτικές υπέρ της γεννητικότητας στην Ευρώπη

Η Γαλλία, που έχει έναν από τους υψηλότερους δείκτες γεννητικότητας στην Ευρώπη, διαθέτει επίσης την καλύτερα επεξεργασμένη πολιτική υπέρ της γεννητικότητας στην ήπειρο. Ένα από τα στοιχεία του γαλλικού μοντέλου, που συναντά το αυξανόμενο ενδιαφέρον των εταίρων της, είναι η έμφαση που δίνει στην απόκτηση τρίτου παιδιού. Η επιλογή αυτή οφείλεται στο εύρημα των γαλλικών απογραφικών στοιχείων πως η μείωση της γεννητικότητας στη Γαλλία οφειλόταν στη μείωση των τρίτεκνων και των πολύτεκνων οικογενειών.

Το γαλλικό μοντέλο περιλαμβάνει οικογενειακές φοροαπαλλαγές ανάλογες με τον αριθμό των παιδιών που διαθέτει η οικογένεια, αλλά και άλλα γενναιόδωρα μέτρα όπως την «κάρτα πολύτεκνου», που συνδέεται με γενναιόδωρες εκπτώσεις., π.χ. στις δημόσιες συγκοινωνίες. Το 2005 μάλιστα διπλασιάστηκε το επίδομα τρίτου τέκνου κι έφτασε τα 1,000 ευρώ μηνιαίως, ως κίνητρο για να αφιερωθούν οι πολύτεκνες γυναίκες στην ανατροφή των παιδιών τους.

Αυτή η επικέντρωση της γαλλικής δημογραφικής πολιτικής στην απόκτηση τρίτου παιδιού φαίνεται πως αποδίδει. Μία πρόσφατη συγκριτική έρευνα της γεννητικότητας στη Γαλλία και τη Βρετανία βρήκε πως η Γαλλία έχει περισσότερους τρίτεκνους σε όλες τις κοινωνικές κατηγορίες.

Ο υψηλός, για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, δείκτης γεννητικότητας της Γαλλίας, προσέλκυσε το ενδιαφέρον πολλών εκ των γειτόνων της. Η κυβέρνηση του Βερολίνου π.χ. προειδοποίησε πως αν δεν βελτιωθεί η γεννητικότητα της Γερμανίας η χώρα «θα κατεβάσει ρολά». Εισήγαγε έτσι μία σειρά μεταρρυθμίσεων για να βελτιώσει το δείκτη γεννητικότητας, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται η υποχρέωση των ανδρών που ζητούν κρατικά επιδόματα να φροντίζουν για δύο μήνες νεογέννητα παιδιά.

Τα νέα επιδόματα πατρότητας/μητρότητας από τον Ιανουάριο του 2007 φθάνουν τα δύο-τρίτα του εισοδήματος των γονέων, έως το ύψος των 1,800 ευρώ μηνιαίως. Οι γονείς δικαιούνται ακόμα φοροαπαλλαγές ύψους έως και 3,000 ευρώ ετησίως για έξοδα ανατροφής παιδιού.

Η Σουηδία δεν επιδοτεί άμεσα τη γεννητικότητα, αλλά τα μέτρα της «υπέρ της οικογένειας» -όπως π.χ. εκείνα που πολλαπλασιάζουν τις δυνατότητες των γυναικών να συνδυάσουν καριέρα και οικογένεια- θεωρούνται μοντέλο φιλελεύθερου γεννητισμού. Στη Σουηδία ισχύουν γενναιόδωρα προνόμια μητρότητας και πατρότητας, και βρεφονηπιακή φροντίδα για όλους.

Αυτά τα μέτρα οδήγησαν σε αύξηση της γεννητικότητας τη δεκαετία του 1980, αλλά η αύξηση των γεννήσεων σταδιακά εκμηδενίστηκε τη δεκαετία του 1990.

Ο Alastair Murray είναι διευθυντής του βρετανικού think tank «Centre Forum».Το άρθρο με τίτλο Can governments alter long-term demographics? σ δημοσιεύτηκε στην έρευνα Growing old gracefully: How to ease population ageing in Europe Η μετάφραση έγινε από την ομάδα του PPOL.