Το ευρωπαϊκό Πρεκαριάτο

Του Πασχάλη Αγανίδη*
Metropolis Weekend, 30-4-2009

Το ευρωπαϊκό “πρεκαριάτο” (ή η επισφαλής νέα γενιά) είναι μία νέα κοινωνική τάξη μη προνομιούχων πολιτών που αναδύεται στον ευρωπαϊκό χώρο. Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές ταξικές διαιρέσεις (προλεταριάτο), τα κεντρικά προσδιοριστικά στοιχεία του “πρεκαριάτου” είναι η ηλικία και η εργασιακή επισφάλεια.

Επιγραμματικά, το “πρεκαριάτο” συγκροτείται από νέους και νέες ηλικίας 19 έως 34 ετών, συχνά με επαρκή τυπικά προσόντα, οι οποίοι στα πρώτα βήματα του εργασιακού/κοινωνικού τους βίου βρίσκονται αντιμέτωποι με ένα αντινεανικό εργασιακό status quo. Όταν αποφεύγουν την ανεργία, είναι -κατά κανόνα- αναγκασμένοι να αντιμετωπίσουν μία εχθρική αγορά εργασίας, όπου κυριαρχούν οι χαμηλές αμοιβές, η υπερεργασία, η πολυαπασχόληση, η προσωρινότητα, η ανομία και η άναρχη ευελιξία. Επιπρόσθετα, επιβαρύνονται με πολιτικές και θεσμικές αστοχίες (διαρθρωτικά προβλήματα), όπως οι αναποτελεσματικοί μηχανισμοί κοινωνικής κινητικότητας, τα τεράστια φορολογικά και ασφαλιστικά βάρη, τα υποβαθμισμένα συλλογικά αγαθά.

Το αντινεανικό κοινωνικοοικονομικό status quo που βιώνει το πρεκαριάτο είναι αποτέλεσμα διαχρονικών θεσμικών και πολιτικών αστοχιών. Η μυωπική λογική των δημόσιων πολιτικών και η επιμονή στα βραχυχρόνια αποτελέσματα, η αδυναμία προσαρμογής των κοινωνικών κρατών στα σύγχρονα κοινωνικά δεδομένα (δημογραφική γήρανση), οι πολιτικώς βολικές μεταρρυθμίσεις και η διαιώνιση κρίσιμων διαρθρωτικών αδυναμιών, σε συνδυασμό με την πολιτική - θεσμική περιθωριοποίηση των νέων και την υπο-εκπροσώπησή τους στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, έχουν επισωρεύσει τεράστια “κοινωνικά βάρη” (δημόσιο χρέος, ασφαλιστικό χρέος, οικολογικό έλλειμμα), που τα πολιτικά συστήματα επιλέγουν να φορτώνουν στη νέα γενιά και στις μελλοντικές γενιές.

Παρά την επίσημη πολιτική ρητορεία και τις δεοντολογικές παραινέσεις για την αποτελεσματική αξιοποίηση του νεανικού ανθρώπινου δυναμικού και τη δίκαιη κατανομή των κοινωνικών βαρών μεταξύ των γενεών, στο πλαίσιο της εφαρμοσμένης πολιτικής (δημόσιες πολιτικές) παρατηρείται αδράνεια και μεταρρυθμιστικό αδιέξοδο. Οι διαγενεακές ανισότητες διογκώνονται και οι πολιτικά-εκλογικά μη ελκυστικές μεταρρυθμίσεις αναβάλλονται διαρκώς. Έτσι, αναδεικνύεται ένα ευρωπαϊκό παράδοξο: σε συνθήκες δημογραφικής γήρανσης, όπου οι νέοι αποτελούν πόρο σε σπανιότητα (scarce resource), σε πολλές ευρωπαϊκές κοινωνίες η νέα γενιά παραμένει στο πολιτικό, θεσμικό και οικονομικό περιθώριο.

Πώς, όμως, μπορούν να αναδειχθούν τα προβλήματα του πρεκαριάτου και να διατυπωθούν επίσημα στην δημόσια πολιτική συζήτηση; Συχνά, την απροθυμία και το κενό της επίσημης πολιτικής έρχονται να καλύψουν οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Νεανικές οργανώσεις, ευρωπαϊκά δίκτυα, εναλλακτικά συνδικάτα, «δεξαμενές σκέψεις» και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις επιχειρούν αφενός, να τοποθετήσουν με δυναμικό τρόπο στη δημόσια πολιτική agenda το ζήτημα της διαγενεακής δικαιοσύνης και τα προβλήματα του πρεκαριάτου και αφετέρου, να ασκήσουν αποτελεσματική επιρροή στα συστήματα λήψης αποφάσεων, ώστε να ενσωματωθεί το διαγενεακό κριτήριο στις δημόσιες πολιτικές και να θεσμοποιηθεί η έννοια της διαγενεακής δικαιοσύνης.

Μία χαρακτηριστική περίπτωση οργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών, είναι το γερμανικό Ίδρυμα για τα Δικαιώματα των Νέων Γενεών (Foundation for the Rights of Future Generations). Κεντρικός στόχος του FRFG είναι η προώθηση των ιδεών της διαγενεακής δικαιοσύνης και της διατηρήσιμης ανάπτυξης στο δημόσιο διάλογο και στην πολιτική διαδικασία. Με ένα εκτεταμένο δημοσιευμένο έργο, συχνές καμπάνιες, εκδηλώσεις και επιστημονικές ημερίδες το FRFG επιδιώκει την επιστημονική- πολιτική τεκμηρίωση και προβολή θεμάτων σχετικών με τη διαγενεακή δικαιοσύνη και τα δικαιώματα της νέας γενιάς (και των μελλοντικών γενεών), όπως η διαχείριση του δημοσίου χρέους, η μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος και της αγοράς εργασίας, η κοινωνική προστασία των νέων εργαζομένων, η προστασία του περιβάλλοντος και η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

Εκτός από το ενημερωτικό και επιστημονικό του έργο, το γερμανικό think tank ασκεί αποτελεσματική επιρροή (lobbying) στην πολιτική διαδικασία. Για παράδειγμα, χάρη στις δράσεις και την πολιτική του πίεση έπεισε 100 μέλη της γερμανικής Bundestag να υιοθετήσουν μία πρόταση για την συμπερίληψη της έννοιας της διαγενεακής δικαιοσύνης στο γερμανικό σύνταγμα. Γενικώς, η ανάδειξη του έργου και των δράσεων του FRFG πραγματοποιείται μέσω της επικοινωνίας με τα media, της δικτύωσης με άλλες οργανώσεις που έχουν παρόμοιους σκοπούς και της άσκησης πολιτικής επιρροής.

Στο πλαίσιο του κοινωνικού ακτιβισμού, υπάρχει στη Γαλλία μία από τις πιο μαχητικές οργανώσεις για την προώθηση της διαγενεακής δικαιοσύνης. Είναι η «Generation Precaire», μία οργάνωση νέων που επικεντρώνει το ενδιαφέρον και τις δράσεις της στη γαλλική αγορά εργασίας και, ειδικότερα, στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι νέοι εργαζόμενοι που απασχολούνται στην ευέλικτη βαθμίδα της και σε επισφαλείς θέσεις εργασίας (κυρίως σε stage).

Κεντρικός στόχος της οργάνωσης είναι η βελτίωση των συνθηκών εργασίας του «πρεκαριάτου» και η ενίσχυση της προσβασιμότητάς του σε ποιοτικότερες και καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας. Ειδικότερα, επιδιώκει την αύξηση της κοινωνικής προστασίας για τους νέους εργαζόμενους και την αποτελεσματική αντιμετώπιση της εργοδοτικής αυθαιρεσίας/ εργασιακής ανομίας. Στις δράσεις της Generation Precaire περιλαμβάνονται δημοσιεύσεις άρθρων και βιβλίων, κινηματογράφηση και προβολή ακτιβιστικών ενεργειών, προτάσεις για νομοθετικές πρωτοβουλίες (π.χ νομική θωράκιση των εργαζομένων σε θέσεις stage),δημόσιες εκδηλώσεις και διαμαρτυρίες. Ο συντονισμός των δράσεων και η οργάνωση των εκδηλώσεων στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στις δυνατότητες του διαδικτύου. Στα επιτεύγματα της οργάνωσης, ανήκει και μια σημαντική δικαστική επιτυχία: η ανάδειξη ενός θέματος εργασιακής εκμετάλλευσης νέων εργαζομένων se stage οδήγησε σε δικαστική διερεύνηση και τελική καταδίκη του εργοδότη σε 6 μήνες φυλάκιση και πρόστιμο 25.000ευρώ, τα οποία μοιράστηκαν ισότιμα στα θύματα της εκμετάλλευσης.

Οργανώσεις στο πρότυπο της γαλλικής Generation Precaire υπάρχουν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Στη Γερμανία δραστηριοποιείται η νεανική οργάνωση Students at Work, ενώ στην Αυστρία έχει δημιουργηθεί η οργάνωση Generation Praktikum. Στην Ιταλία υπάρχουν οι Milleuristi (Γενιά των 1000 ευρώ) και στην Ισπανία οι -κατά το ιταλικό πρότυπο- Μileuristas. Στην Αγγλία έχει δημιουργηθεί αντίστοιχη οργάνωση υπό τον ευρηματικό τίτλο Generation Ipod (insecure, pressurised, overtaxed and debt ridden). Στην Ελλάδα, η εναλλακτική κίνηση πολιτών «Η Γενιά των 700ευρω» (G700), με την εκτεταμένη αρθρογραφία της και τις δημόσιες παρεμβάσεις της έχει τοποθετήσει δυναμικά στη δημόσια συζήτηση τα θέματα της εργασιακής επισφάλειας και της διαγενεακής δικαιοσύνης, ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσει εθελοντικές υπηρεσίες προς τους νέους εργαζόμενους (βλ. Συνήγορος του Εργαζομένου), καθώς και ακτιβιστικές ενέργειες για τη βελτίωση της αστικής καθημερινότητας των πολιτών (βλ. επέκταση του ωραρίου του μετρό). Επίσης, στο ευρωπαϊκό θεσμικό σύστημα, έχει δημιουργηθεί μία οργάνωση εργαζομένων σε προγράμματα stage του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (stagiere association), με σκοπό τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας τους και την καλύτερη θεσμική-πολιτική θωράκιση των εργασιακών τους δικαιωμάτων.

Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών των διαφόρων χωρών αναδεικνύουν τα προβλήματα των νέων εργαζομένων και ασκούν πίεση στο επίπεδο των εθνικών κυβερνήσεων. Ωστόσο, η μεταξύ τους δικτύωση και οι συνέργειες που αναπτύσσονται διαμορφώνουν και ένα πανευρωπαϊκό πλαίσιο δράσης. Σημαντικό ρόλο στη δικτύωσή τους και στην προώθηση πρωτοβουλιών σε ευρωπαϊκό επίπεδο διαδραματίζει η ευρωπαϊκή οργάνωση Generation P, που λειτουργεί ως οργάνωση-ομπρέλα για τις υπόλοιπες εθνικές οργανώσεις. Ενδεικτικά, σε συνεργασία της Generation P με εθνικές οργανώσεις πραγματοποιήθηκε μία κοινή απεργία στο Παρίσι, το Βερολίνο και τις Βρυξέλλες την 1η Απριλίου 2006. Επίσης, διαμορφώνονται και υπογράφονται αιτήματα προς τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα για την προώθηση νομοθετικών πρωτοβουλιών για την προστασία των νέων εργαζομένων και τη νομική θωράκιση των εργασιακών τους δικαιωμάτων.

Η δραστηριοποίηση της κοινωνίας των πολιτών συνιστά μία αποτελεσματική έκφραση των προβλημάτων του πρεκαριάτου και διατύπωση της αναγκαιότητας για την ενσωμάτωση της διαγενεακής δικαιοσύνης στα εθνικά πολιτικά συστήματα, τόσο ως γενικού πολιτικού στόχου (θεσμοποίηση) όσο και ως κριτηρίου διαμόρφωσης των εθνικών πολιτικών. Αναμφίβολα, η καλύτερη οργάνωση, η μαζικοποίηση και η αποτελεσματικότερη δικτύωση του ευρωπαϊκού πρεκαριάτου συνιστούν κρίσιμους παράγοντες για την ανάπτυξη και εξέλιξη αυτού του νέου κοινωνικού κινήματος.

Χρήσιμες συνδέσεις

FRFG: (http://www.intergenerationaljustice.org)
Generation Precaire: (www.generation-precaire.org)
Students at Work: (www.dgb-jugend.de/studium)
Generation Praktikum: (www.generation-praktikum.at)
Milleuristi: (www.generazione1000.com)
Μileuristas: (www.mileuristas.com)
Stagiere association: (www.epstage.eu)
Generation P: (www.generation-p.org)

*Ο Πασχάλης Αγανίδης είναι πολιτικός επιστήμονας, blogger (e-homosapiens) και μέλος της G700. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε την Πέμπτη 30 Απριλίου στο Ένθετο του Free Press της Καθημερινής, Metropolis Weekend, με τίτλο Υπόθεση Εργασία. Το ένθετο έχει συνταχθεί σε συνεργασία με τη G700.