Homo Consumerus

Της G700 για το περιοδικό Post Media*

Ταξιδεύοντας με τον προαστιακό πριν από μερικές μέρες, πήρε το αυτί μας μια συζήτηση ανάμεσα σε δύο δασκάλες. Οι κοπέλες ήταν δεν ήταν 25 χρονών. Το θέμα; Τι άλλο; To shopping.

-Άσε φιλενάδα, είδα ένα ζευγάρι μπότες προσφορά στα «Μέρμερις» τις προάλλες, θαύμα, ξεκινάει την κουβέντα η μία.

-Πολύ ωραία τα «Μέρμερις», απαντάει η άλλη. Αλλά λίγο ακριβά τα βρίσκω ρε συ Μαρία δε νομίζεις;

-Ναι, αλλά οι μπότες είναι προσφορά μόνο 540 ευρώ, σκέφτομαι να τις χτυπήσω.

540 ευρώ!!! Μας πιάνει απελπισία. Για ένα ζευγάρι μπότες; Μα ποιος δίνει τόσα λεφτά για ένα ζευγάρι μπότες; Και που τα βρίσκει; Απ' το μισθό της πρωτοδιορισμένης δασκάλας που δε φτάνει ούτε τα 1000 ευρώ μηνιαίως;

Για όλα αυτά υπάρχει εξήγηση. Το χαρακτηριολογικό πρότυπο που δίνει τον τόνο στη σημερινή Ελλάδα είναι ο άνθρωπος - ανυπόμονος καταναλωτής. Ο homo consumerus που τα θέλει όλα εδώ και τώρα. Αυτός που έχει αφήσει παράμερα την αυτοπειθαρχεία και την αυτοσυγκράτηση, κι επιζητεί διακαώς την αυτοπραγμάτωση προβάλλοντας το «δικαίωμα» ακόμα και των πιο τρελών καταναλωτικών επιθυμιών να βρουν ικανοποίηση. Αυτός που κάνει ατομικά όνειρα τα οποία μπορούν να ικανοποιηθούν μονάχα μέσα απ' την κατανάλωση μαζικών προϊόντων.

Το φαινόμενο δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό. Στη δυτική μαζική κοινωνία της κατανάλωσης οι ανάγκες των ανθρώπων έχουν μετατραπεί πλέον σε πιεστικές επιθυμίες.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η σημερινή οικονομική κρίση στις ΗΠΑ. Από τη δεκαετία του 1980 οι Αμερικανοί ξοδεύουν περισσότερα απ’ όσα παράγουν και καλύπτουν τη διαφορά δανειζόμενοι από τις τράπεζες. Όπως πολύ εύστοχα το έθεσε ο αρχισυντάκτης του Newsweek Fareed Zakaria, εάν κάποιος Αμερικανός ήθελε να αγοράσει μεγαλύτερο σπίτι, καλύτερη τηλεόραση και πιο γρήγορο αυτοκίνητο δε χρειαζόταν να πληρώσει. Τα έβαζε στην πιστωτική ή υποθήκευε το σπίτι του και δανειζόμενος χρηματοδοτούσε ακόμα και την πιο τρελή φαντασίωσή του. Όσο όμως οι φαντασιώσεις αυξάνονταν, και με τις τράπεζες να καλλιεργούν τον ανεύθυνο δανεισμό, τόσο αυξανόταν το χρέος των νοικοκυριών. Από 680 δις δολάρια το 1974 σε 14 τρις σήμερα με το μέσο νοικοκυριό να έχει 13 πιστωτικές κάρτες.

Το αίτημα της αυτοπραγμάτωσης είναι σ’ αυτό το σημείο το κλειδί. Η αυτοπραγμάτωση συνυφαίνεται με όλες εκείνες τις ηδονιστικές στάσεις που υποβαστάζουν ψυχολογικά τη μαζική κατανάλωση και επομένως την ίδια την υπόσταση της οικονομίας. Οι υλικές ανάγκες του ανθρώπου καταναλωτή ξεπερνούν κατά πολύ την επιβίωση ή την λιτή διαβίωση και ακουμπάνε το επίπεδο της πολυτελούς διαβίωσης.

Αυτό όμως το διαρκές κυνήγι της αυτοπραγμάτωσης μέσω της κατανάλωσης προκαλεί σημαντικές έως κοσμογονικές αλλαγές στον κόσμο γύρω μας. Η αυτοπραγμάτωση συνεπάγεται μια καινούρια αντίληψη του εαυτού μας, της εργασίας, της πολιτικής, των ανθρώπινων σχέσεων, της ίδιας της ζωής.

Η ζωή για το homo consumerus αποτελεί ένα άπειρο πλήθος καταναλώσιμων προϊόντων, όπου κανείς τριγυρίζει και διαλέγει πότε το ένα πότε το άλλο. Τα πάντα καταναλώνονται. Από αντικείμενα χρήσης, κινέζικα, ινδικά, ευρωπαϊκά, αμερικάνικα, μέχρι αξίες, ιδεώδη και εμπειρίες. Τι κι αν το κινέζικο αντικείμενο είναι προϊόν κοινωνικού και περιβαλλοντικού dumping; Τι κι αν αγοράζοντάς το υπονομεύεις εμμέσως τις εργασιακές σχέσεις στη χώρα σου; Τι κι αν είσαι χριστιανός ορθόδοξος; Μπορείς επίσης εύκολα να δηλώνεις κομμουνιστής ή οπαδός της μαγείας. Οι αξίες και τα πιστεύω, όπως τα αντικείμενα χρήσης, καταναλώνονται, εναλλάσσονται και προσαρμόζονται κατά το δοκούν. Δεν καθοδηγούν τη συμπεριφορά του ατόμου. Στόχος πάντα είναι η άμεση, έστω και παροδική απόλαυση μέσα από μια διαδικασία συνεχούς εναλλαγής αντικειμένων, ρόλων, συντρόφων, βιωμάτων.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, η εργασία, όπως έλεγε κι ο Π. Κονδύλης στο βιβλίο του «Η Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού», δεν επιτελείται με πουριτανική ευλάβεια, ούτε για την απόκτηση της αρετής ή ως δύναμη αυτοπειθάρχησης (αστικό εργασιακό ήθος), αλλά εντελώς πραγματιστικά, ως μέσο για την απόκτηση καταναλωτικών αγαθών.

Αντιστοίχως, ο ελεύθερος χρόνος δεν παρέχει απλώς ανάπαυση για ακόμη παραγωγικότερη συνέχιση της εργασίας (συνθήκες προλεταριάτου), αλλά αποτελεί μέσο για να μπορέσει το άτομο να διαμορφώσει το χρόνο του σε ευρύτερη καταναλωτική βάση. Το παιχνίδι του καταναλωτή τίθεται σε ανώτερη μοίρα από την πειθαρχημένη δραστηριότητα του εργαζόμενου.

Οι συνέπειες για την πολιτική είναι επίσης άμεσες. Στη δημοκρατία των αυθεντικών ανθρώπων καταναλωτών, όπου αστοί και προλετάριοι τείνουν να εξαλειφτούν, η πολιτική οφείλει να μιλάει στον κάθε πολίτη προσωπικά, να βρίσκεται σε διαρκή συνομιλία με τις επιθυμίες του ατόμου και κυρίως να εξασφαλίζει ή να πείθει ότι μπορεί να διασφαλίσει απτές δυνατότητες για κατανάλωση. Έτσι μόνο αποκτάει ουσία η έννοια της ισότητας.

Homo consumerus λοιπόν. Ακόμα κι όταν η επιβίωση δεν είναι δεδομένη, ακόμα κι αν όταν κάποιος δεν έχει εξασφαλίσει βασικά πράγματα στη ζωή, μόνο όταν καταναλώνει μαζικά προϊόντα αισθάνεται άνθρωπος. Μόνο μέσω της κατανάλωσης ξεδιψάει τη δίψα του για αναγνώριση, μόνο έτσι αισθάνεται αυθεντικός. Κάπως έτσι, με μισθό 1000 ευρώ το μήνα, τα 540 ευρώ για ένα ζευγάρι μπότες «Μέρμερις» συνιστούν μια καλή προσφορά. Σίγουρα έτσι γίνεσαι χλιδάνεργος. Ήρθε ο καιρός να αλλάξουμε νοοτροπία.

*Το παρόν άρθρο της G700 δημοσιεύτηκε στο πρώτο τεύχος του νέου ανεξάρτητου διμηνιαίου περιοδικού Post Media που κυκλοφόρησε το Δεκέμβριο του 2008.