Αϊτή και Δομινικανή Δημοκρατία: ένα νησί, δύο κόσμοι

Του Jared Diamond*
Haiti and the Dominican Republic: One Island, Two Worlds
© The Globalist
Μετάφραση από την Ομάδα του PPOL

Πώς έγινε δυνατό και η ιστορία δύο χωρών που μοιράζονται ένα νησί -της Δομινικανής Δημοκρατίας και της Αϊτής- εξελίχτηκαν τόσο διαφορετικά;

Η απάντηση εν μέρει οφείλεται σε περιβαλλοντικούς λόγους. Στη νήσο Ισπανιόλα βρέχει κυρίως στα ανατολικά, στη Δομινικανή Δημοκρατία, όπου ευνοούνται περισσότερο οι καλλιέργειες.

Τα υψηλότερα βουνά της Ισπανιόλα, ύψους άνω των 3,000 μέτρων, βρίσκονται επίσης στα ανατολικά και οι ποταμοί που πηγάζουν από τα βουνά αυτά αρδεύουν τη Δομινικανή Δημοκρατία.

Στον 'Αγιο Δομίνικο υπάρχουν πλατιές κοιλάδες, πεδιάδες και πολύ πιο εύφορο χώμα. Ειδικά η κοιλάδα Τσιμπάο στο βορρά είναι μια από τις πιο εύφορες του πλανήτη.

Περιβαλλοντικές διαφορές

Αντιθέτως η αϊτινή πλευρά υποφέρει από ξηρασία, καθώς τα ψηλά βουνά εμποδίζουν τις βροχές να περάσουν από την ανατολή στη δύση.

Σε σύγκριση με τη Δομινικανή Δημοκρατία, οι γαίες που προφέρονται για εντατική καλλιέργεια είναι πολύ μικρότερες στην Αϊτή, που είναι εν πολλοίς μια ορεινή ώρα, με ασβεστολιθικά πετρώματα και πολύ πιο άγονα και αδύναμα εδάφη που διαβρώνονται με ευκολία.

Κοινωνικές πολιτικές διαφορές

Σημειώστε το παράδοξο: αν και από περιβαλλοντική σκοπιά η αϊτινή πλευρά του νησιού ήταν πολύ λιγότερο προνομιούχα, ανάπτυξε μια πολύ πιο δραστήρια, εύπορη κι εντατική αγροτική οικονομία. Η εξήγηση για το παράδοξο αυτό βρίσκεται στην υπερεκμετάλλευση του περιβαλλοντικού της κεφαλαίου, δασικού και γεωλογικού.

Υπάρχει ένα σημαντικό μάθημα εδώ: πίσω από ένα παχυλό τραπεζικό λογαριασμό, μπορεί να κρύβεται μια αρνητική κεφαλαιακή ροή.

Αν και οι περιβαλλοντικές διαφορές μεταξύ των δύο πλευρών της Ισπανιόλα εξηγεί εν μέρει την αποκλίνουσα οικονομική πορεία των δύο κρατών της, ένα άλλο σημαντικό μέρος της εξήγησης βρίσκεται στις κοινωνικές και πολιτικές τους διαφορές, που όπως φαίνεται έπληξαν την αϊτινή οικονομία πολύ περισσότερο από εκείνη του Αγίου Δομίνικου.

Από αυτή την άποψη, δεν υπήρχε τίποτα το μοιραίο στη διαφορά στην ανάπτυξη μεταξύ των δύο κρατών. Το χάσμα διευρύνθηκε χάρη στην επίδραση μιας σειράς παραγόντων, που όλοι έδρασαν προς την ίδια κατεύθυνση.

Ο ρόλος της Γαλλίας

Μία από τις κοινωνικές και πολιτικές αυτές διαφορές οφείλεται στην ατυχία πως η Αϊτή ήταν αποικία της Γαλλίας, και μάλιστα μια εποχή θεωρήθηκε ως η σημαντικότερη υπερπόντια αποικία της Γαλλικής Αυτοκρατορίας. Η Δομινικανή Δημοκρατία αντιθέτως ήταν αποικία της Ισπανίας, που από το 16ο κιόλας αιώνα εγκατέλειψε την Ισπανιόλα στην τύχη της, καθώς βρισκόταν κι η ίδια σε οικονομική και πολιτική παρακμή.

Η Γαλλία εγκατέστησε στην Αϊτή μεγάλα αγροκτήματα βασισμένα στη εργασία σκλάβων, πράγμα που η Ισπανία ουδέποτε επιχείρησε να πράξει στη δική της πλευρά της Ισπανιόλα. Οι Γάλλοι εισήγαγαν στο νησί συντριπτικά περισσότερους σκλάβους από ότι οι Ισπανοί.

Ανθρωπολογικές διαφορές

Το αποτέλεσμα είναι πως κατά την αποικιακή περίοδο η Αϊτή είχε επταπλάσιο πληθυσμό, και συνεχίζει να διατηρεί ακόμα και σήμερα μια μικρή πληθυσμιακή υπεροχή σε σχέση με το γείτονά της (10 εκατομμύρια έναντι 9), αν και η έκτασή της είναι λίγο περισσότερο από το μισό της Δομινικανής Δημοκρατίας. Η Αϊτή λοιπόν, ακόμα και σήμερα, είναι δύο φορές πιο πυκνοκατοικημένη από τη Δομινικανή Δημοκρατία.

Ο συνδυασμός του υπερπληθυσμού και των μικρότερων βροχοπτώσεων ήταν η βασική αιτία για την αποψίλωση δασών και την υποβάθμιση της γονιμότητας των εδαφών στην Αϊτή. Εξάλλου οι αμέτρητες νηοπομπές που μετέφεραν σκλάβους στην Αϊτή, επέστρεφαν στην Ευρώπη φορτωμένα με αϊτινή ξυλεία, με αποτέλεσμα τα δάση της Αϊτής στα χαμηλά και μεσαία υψόμετρα να έχουν εν πολλοίς ξυλευτεί εντελώς έως τα μέσα του 19ου αιώνα.

Μακροπρόθεσμη επένδυση

Ένας δεύτερος παράγοντας είναι πως η Δομινικανή Δημοκρατία, με τον ισπανόφωνο, ευρωπαϊκής ως επί το πλείστον καταγωγής, πληθυσμό της, ήταν ταυτόχρονα πιο συμβατή και ελκυστική στους Ευρωπαίους μετανάστες και επενδυτές, σε σχέση με την Αϊτή και τον ομιλούντα την κρεολική πληθυσμό, που αποτελείται συντριπτικά από μαύρους πρώην σκλάβους.

Ως εκ τούτου η εξ Ευρώπης μετανάστευση ήταν αμελητέα στην Αϊτή, όπου μάλιστα απαγορεύτηκε και συνταγματικά μετά το 1804, ενώ στον 'Αγιο Δομίνικο τελικά έπαιξε σημαντικό ρόλο.

Χρήση γης

Οι νέοι αυτοί μετανάστες στο Δομίνικο περιλάμβαναν πολλούς επιχειρηματίες και καταρτισμένους επαγγελματίες της μεσαίας τάξης, που συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη της χώρας. Μάλιστα ο λαός της Δομινικανής Δημοκρατίας επέλεξε να ξαναγίνει ισπανική αποικία από το 1812 έως το 1821 και ο πρόεδρός της ζήτησε να μετατραπεί η χώρα του σε ισπανικό προτεκτοράτο από το 1861 ως το 1865.

Μία άλλη κοινωνική διαφορά ήταν πως λόγω της δουλοκτητικής ιστορίας της χώρας τους και της απελευθερωτικής τους επανάστασης, οι περισσότεροι Αϊτινοί κατείχαν τη γη τους και ήταν διατροφικά αυτάρκεις, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να μην δύναται να παρέμβει προκειμένου να αναπτυχθούν άλλες καλλιέργειες, που θα ήταν προσανατολισμένες στις εξαγωγές και τη συναλλαγή με τα κράτη της Ευρώπης. Η Δομινικανή Δημοκρατία αντιθέτως, ανάπτυξε εξαγωγική οικονομία και ανοίχτηκε στο διεθνές εμπόριο.

Αποψίλωση δασών

Όσο για την ελίτ της Αϊτής, αυτή ήταν πλήρως ταυτισμένη με τη Γαλλία, παρά με τον τόπο όπου διαβίωνε: δεν επιδίωξε τη διεύρυνση της γαιοκτησίας της ή την της ανάπτυξη αγροτικής οικονομίας, αλλά κυρίως την εξαγωγή του πλούτου που απομυζούσε από την εργασία των εργατών γης. Τα τελευταία σαράντα χρόνια, η αποψίλωση των δασών και η φτώχεια άρχισαν να γίνονται πολύ πιο ορατά στην Αϊτή σε σχέση με τη Δομινικανή Δημοκρατία.

Ενεργειακός πλούτος

Η Δομινικανή Δημοκρατία αντιθέτως διατήρησε εν πολλοίς το δασικό της πλούτο και άρχισε να επιδιώκει την εκβιομηχάνισή της, σύμφωνα με τα σχέδια που εκπονήθηκαν αρχικά επί Ραφαέλ και Έκτορα Τρουχίλο (Trujillo) και αργότερα βάλθηκαν να υλοποιήσουν ο πρόεδρος Μπαλαγουέρ (Balaguer) και οι διάδοχοί του. Έτσι π.χ. δημιουργήθηκαν μεγάλα υδροηλεκτρικά φράγματα. Ο Μπαλαγουέρ εκπόνησε ένα ευρύ σχέδιο ώστε να μην γλιτώσει το δασικό πλούτο της χώρας από την μετατροπή του σε πρώτη ύλη για την παραγωγή ενέργειας, προκρίνοντας την εισαγωγή μεθανίου και υγροποιημένου φυσικού αερίου.

Στην Αϊτή όμως η φτώχεια εξανάγκασε τον πληθυσμό να παραμείνει ενεργειακά δέσμιος του καυσόξυλου, που το εύρισκε στα δάση της χώρας, πράγμα που επέτεινε την καταστροφή των υπολειμμάτων του δασικού πλούτου της χώρας.

*Ο Jared Diamond είναι καθηγητής γεωγραφίας στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Λος 'Αντζελες. Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του «Κατάρρευση: πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να ευημερήσουν ή να αυτοκαταστραφούν».