Γιατί οι Ευρωπαίοι δεν κάνουν παιδιά

Από την Katinka Barysch

Οι Ευρωπαίοι ζούνε περισσότερο, δουλεύουν λιγότερο και κάνουν λιγότερα παιδιά. Αν συνεχίσουν έτσι, σύντομα δεν θα είναι εις θέση να καταβάλουν τις συντάξεις στους ολοένα αυξανόμενους συνταξιούχους τους. Οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί χρειάζεται να κάνουν περισσότερα από το να ξύνουν απελπισμένοι τα (γκρίζα) κεφάλια τους. Χρειάζεται να δουν τι είναι δυνατό να γίνει για να επιβραδυνθούν -ίσως και να αντιστραφούν- οι σημερινές τάσεις.

Αυτό ακριβώς έκαναν όσοι συμμετείχαν στην «οικονομική σύνοδο του Μονάχου» στην οποία συμμετείχαν ορισμένοι από τους σημαντικότερους ειδήμονες στο θέμα αυτό. Ο μέσος δείκτης γονιμότητας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) είναι 1.5, πολύ κάτω από το 2.1 που είναι το ελάχιστο προκειμένου να μείνει σταθερός ο πληθυσμός.

Στη Γερμανία και την Ιταλία βρίσκεται κοντύτερα στο 1, πράγμα που σημαίνει πως κάθε γενιά είναι κατά 60% μικρότερη από την προηγούμενη. Ακόμα πιο ανησυχητικό -και λιγότερο γνωστό- είναι το γεγονός πως τα δημογραφικά μεγέθη (η αύξηση αλλά και η μείωση του πληθυσμού) εξελίσσονται με γεωμετρική πρόοδο. Στη Γερμανία ο πληθυσμός άρχισε να μειώνεται το 1960, πολύ πριν την Ιταλία, την Ισπανία κι άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ. Τη δεκαετία του 1990 η Γερμανία δε διέθετε πλέον αρκετές μητέρες στην αναπαραγωγική ηλικία των 20-30 ετών.

Μια χώρα που παρουσιάζει για πολύ καιρό χαμηλούς δείκτες γεννητικότητας καταλήγει παγιδευμένη σε «δημογραφική φάκα».

Ένας άλλος παράγοντας που σπάνια λαμβάνεται υπόψη είναι η σχέση της δημογραφίας με την οικονομική γεωγραφία. Τις περιοχές σε δημογραφική παρακμή τείνουν να τις εγκαταλείπουν οι νεότεροι και πιο καταρτισμένοι κάτοικοί τους -και οι γυναίκες μετακινούνται ευκολότερα από τους άνδρες.

Τα ανατολικογερμανικά κρατίδια εικονογραφούν με τρομακτικό τρόπο το γεγονός αυτό: ο αριθμός των νέων κατέρρευσε, αφήνοντας σε μερικές περιοχές μόνο τους ηλικιωμένους. Μεταξύ του 10% του πληθυσμού που εγκατέλειψε τα ανατολικά κρατίδια, οι γυναίκες είναι κατά πολύ πολυπληθέστερες των ανδρών. Σε μερικές πόλεις σήμερα αντιστοιχούν 16 άνδρες για 10 γυναίκες. Το γεγονός μάλιστα πως οι περισσότεροι ανάμεσά στους εναπομείναντες άνδρες είναι ανειδίκευτοι και άνεργοι δεν ευνοεί την επιστροφή των γυναικών.

Παρόμοια είναι η κατάσταση σε ορισμένες περιοχές της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, αλλά και του νότου.

Η γήρανση της Ευρώπης δεν θα είναι ομοιόμορφη.

Περιοχές που γνωρίζουν δημογραφική άνθηση θα γειτνιάζουν με άλλες, που θα κατοικούνται μόνο από ογδοντάχρονους -και αγριεμένους νεαρούς άνδρες.

Κανείς ακόμα δεν εξετάζει στα σοβαρά την μικρο-διαχείριση του δημογραφικού προβλήματος.

Όλα όμως τα κράτη-μέλη της ΕΕ θα αναγκαστούν πολύ σύντομα να αντιμετωπίσουν την αύξηση (σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και τον διπλασιασμό) του δείκτη των συνταξιούχων ανά εργαζόμενο.

Οι εναλλακτικές λύσεις στο πρόβλημα είναι γνωστές: ή αυξάνουμε τους μετανάστες ή αυξάνουμε τις γεννήσεις. Κι οι δύο όμως λύσεις έχουν τα όριά τους, πράγμα που οδηγεί τον Βλάντιμιρ Σπίντλα (Vladimir Špidla) τον Τσέχο σοσιαλδημοκράτη επίτροπο της ΕΕ για τις κοινωνικές υποθέσεις να επαναλαμβάνει πως όλοι οι μεγάλοι τομείς πολιτικής -η κοινωνική ασφάλιση, η εκπαίδευση, η φορολογία, η αγορά εργασίας, οι υποδομές- θα πρέπει να αποκτήσουν και μία δημογραφική διάσταση.

Η υπογεννητικότητα είναι ευρωπαϊκό πρόβλημα -ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνει κατά 200,000 ημερησίως, ή κατά μία Ελβετία κάθε έξι εβδομάδες.

Μερικές μάλιστα από τις περιοχές όπου αυξάνεται ταχύτερα ο πληθυσμός -όπως η βόρειος Αφρική και η Μέση Ανατολή- γειτνιάζουν με την Ευρώπη. Τα παιδιά και οι έφηβοι αντιπροσωπεύουν πάνω από τους μισούς κατοίκους του Ιράκ και της Σομαλίας. Πολλοί ανάμεσά τους ονειρεύονται να μεταναστεύσουν για να βρουν ομαλότερες συνθήκες ζωής και καλύτερη εργασία.

Η μετανάστευση όμως μόνο να ανακουφίσει μπορεί το δημογραφικό πρόβλημα της Ευρώπης. Σε καμία περίπτωση δεν είναι εις θέση να το επιλύσει.

Όπως λέει ο Χανς-Βέρνερ Σιν (Hans-Werner Sinn), επικεφαλής του ινστιτούτου IFO, που οργάνωσε το συνέδριο του Μονάχου, ακόμα κι αν οι μετανάστες έμεναν για πάντα νέοι τα κράτη-μέλη της ΕΕ των 15, θα χρειάζονταν 200 εκατομμύρια μετανάστες μόνο και μόνο για να διατηρήσουν σταθερή τη σχέση συνταξιούχων ανά εργαζόμενο έως το 2035.

Αν οι κυβερνήσεις αρκούνταν στη μετανάστευση για να λυθεί το πρόβλημα, το όριο συνταξιοδότησης θα έπρεπε να φθάσει στα. 77 χρόνια.

Αντί αυτού οι κυβερνήσεις συνήθως υιοθετούν μεταρρυθμίσεις που περιλαμβάνουν σταδιακή άνοδο της ηλικίας συνταξιοδότησης, περικοπές στις συντάξεις και πρόσθεση αυτοχρηματοδοτούμενων συνταξιοδοτικών «πυλώνων».

Ενδιαφέρουσες από την άποψη αυτή είναι οι μεταρρυθμίσεις στη Σουηδία, την Πολωνία και την Λετονία.

Εκεί καθιερώθηκαν συστήματα σταδιακής (pay as you go) καταβολής συνταξιοδοτικών εισφορών, που κατατίθενται σε έναν ατομικό λογαριασμό. Καθώς το ύψος της σύνταξης του κάθε εργαζόμενου εξαρτάται από τις εισφορές του, το σύστημα δίνει κίνητρο στους εργαζόμενους να συνταξιοδοτηθούν όσο το δυνατό αργότερα.

Στις περισσότερες από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες οι μεταρρυθμίσεις ήταν υπερβολικά δειλές, γεγονός που ίσως να σχετίζεται με το αυξανόμενο πολιτικό βάρος των ηλικιωμένων Ευρωπαίων, που όχι μόνο αυξάνουν συνέχεια, αλλά είναι κατά πολύ πιο δραστήριοι πολιτικά.

Στις τελευταίες αμερικανικές προεδρικές εκλογές π.χ. ψήφισε το 70% όσων ήταν πάνω από 65 ετών, αλλά μόλις το 1/3 όσων ανήκαν στην ηλικιακή κατηγορία 18-24.

Τα ασφαλιστικά συστήματα θα έπρεπε να μεταρρυθμιστούν τώρα, πριν βγει στη σύνταξη η γενιά του μπέιμπι-μπουμ. Πολιτικά όμως, αυτό μοιάζει μάλλον απίθανο.

Εντωμεταξύ οι πολιτικές στήριξης της οικογένειας γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς, σε ολόκληρο το πολιτικό φάσμα. Η ομόφωνη ετυμηγορία των οικονομολόγων που συγκεντρώθηκαν στο Μόναχο πάντως, ήταν πως η αύξηση της γεννητικότητας δεν θα σώσει βραχυπρόθεσμα τα ασφαλιστικά συστήματα στην Ευρώπη. Ακόμα κι αν διπλασιάζονταν άμεσα οι γεννήσεις, θα χρειάζονταν 30 χρόνια για να γίνει αισθητό το γεγονός αυτό στη σχέση συνταξιούχων ανά εργαζόμενο.

Μακροπρόθεσμα όμως, η Ευρώπη θα χρειαστεί περισσότερα μωρά για να αντισταθμίσει τις οικονομικές επιπτώσεις της γήρανσης και της μείωσης του ενεργού της πληθυσμού.

Μπορούν -ή δικαιούνται- να παρέμβουν στον τομέα αυτό οι κυβερνήσεις;

Οι οικονομολόγοι υπολόγισαν πως η ανατροφή του κάθε παιδιού κοστίζει μεταξύ 150 και 300 χιλιάδων ευρώ, ενώ κάθε νέος εργαζόμενος συνεισφέρει 140 χιλιάδες ευρώ στο ασφαλιστικό σύστημα της χώρας του. Το κόστος της ανατροφής όμως το καταβάλουν σχεδόν αποκλειστικά οι γονείς, ενώ από τις εισφορές του κάθε παιδιού επωφελούνται εξίσου όλοι οι σφαλισμένοι, είτε έχουν παιδιά είτε όχι.

Μερικοί οικονομολόγοι συμπεραίνουν πως όσοι έχουν παιδιά θα έπρεπε να πληρώνουν λιγότερους φόρους και να παίρνουν μεγαλύτερες συντάξεις. 'Αλλοι θεωρούν πως η ανάπτυξη κρατικών υποδομών για τη φροντίδα και την εκπαίδευση των παιδιών είναι καλύτερος και πιο άμεσος τρόπος αναδιανομής του εισοδήματος υπέρ όσων έχουν παιδιά.

Το γεγονός πως η Γαλλία προσφέρει ολοήμερη βρεφονηπιακή φροντίδα σε όλα τα παιδιά ίσως να έχει παίξει ρόλο στον εντυπωσιακό δείκτη γονιμότητας που παρουσιάζει. Ίσως όμως κι όχι: στη Γερμανία, τα ανατολικά κρατίδια έχουν περισσότερους βρεφονηπιακούς σταθμούς -αλλά λιγότερα παιδιά- σε σχέση με τη δύση.

Οι βιαστικές λύσεις δεν αρκούν: η Γαλλία εφαρμόζει πολιτικές στήριξης της οικογένειας από το 1870. Στη Σκανδιναβία, η μέριμνα για τις γυναίκες και τα παιδιά αγκαλιάζει όλες τις πλευρές της ζωής. Ο Βρετανός συντηρητικός Ντέιβιντ Ουίλετς (David Willetts), ο «σκιώδης» υπουργός εκπαίδευσης, μιλάει για «κρατικό φεμινισμό» στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Η επίδραση της θρησκείας επίσης δεν συνδέεται με τους δείκτες γονιμότητας. Σε πιο παραδοσιακές χώρες όπως η Ιταλία, η Ελλάδα και η Ισπανία -αλλά και η Ιαπωνία, η Νότιος Κορέα, το Ιράν- οι δείκτες γονιμότητας είναι χαμηλοί. Αντίθετα αυξάνουν όπου οι γυναίκες μπορούν να συνδυάζουν καλύτερα τα οικογενειακά και τα επαγγελματικά τους καθήκοντα.

Το γαλλικό τριανταπεντάωρο δίνει περισσότερο ελεύθερο χρόνο στους γονείς. Οι ευέλικτες αγορές εργασίας του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ διευκολύνουν τις γυναίκες να επιστρέψουν στη δουλειά τους μετά από το διάλειμμα της άδειας μητρότητας.

Στο σημείο αυτό η Γερμανία είναι σχεδόν παράδειγμα προς αποφυγή: οι σπουδές κρατάνε πάρα πολύ, συχνά πάνω από 20 χρόνια, πράγμα που αναγκάζει τις γυναίκες να τεκνοποιήσουν για πρώτη φορά μετά τα 30 τους χρόνια. Σήμερα μάλιστα οι γυναίκες τείνουν να έχουν ψηλότερο μορφωτικό επίπεδο από τους άνδρες. Δυσκολεύονται όμως να βρουν σύντροφο, αφού πολλοί υψηλά αμειβόμενοι άνδρες προτιμούν γυναίκες που να ασχολούνται με τα οικιακά.

Πάνω από το 40% των Γερμανίδων θεωρεί πως η απόκτηση παιδιού θα σημάνει το τέλος της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας. Δεν έχουν εντελώς λάθος: τα σχολεία κλείνουν το μεσημέρι και η ιδιωτική εκπαίδευση και φροντίδα είναι ακριβή. Οι θέσεις εργασίας μερικής απασχόλησης είναι σπάνιες και συχνά είναι κακοπληρωμένες και ανασφάλιστες.

Στη Γερμανία είναι σχεδόν αδύνατο να συνδυάσει κανείς την επαγγελματική σταδιοδρομία με την ανατροφή των παιδιών του. Όπως παραδέχεται η Ρεγκίνε Στάσελαους (Regine Stachelhaus), διευθύντρια της «χιούλετ πάκαρντ» στη Γερμανία, αν κατάφερε να πετύχει επαγγελματικά και οικογενειακά, το οφείλει στον μουσικό άνδρα της, που μπορούσε να μένει πολλές ώρες στο σπίτι.

Δεν είναι τυχαίο πως η κυρία Στάσελαους ήταν η μόνη γυναίκα εισηγητής στο διήμερο συνέδριο. Μέτρησα λιγότερες από 10 γυναίκες στους 150 συμμετέχοντες. Κι όμως θα 'λεγα πως οι γυναίκες θα είχαν πολλά να πουν για το πώς είναι να έχεις παιδιά, να συνδυάζεις δουλειά και οικογένεια και να φροντίζεις τους ηλικιωμένους.

Το άρθρο Why Europeans don' t have babies αναρτήθηκε στο «βρετανικό Κέντρο για την Ευρωπαϊκή Μεταρρύθμιση» Centre for European Reform. Η συγγραφέας Katinka Barysch είναι επικεφαλής οικονομικών και διευθυντής του CER. Η μετάφραση του άρθρου έγινε από το team του PPOL.